آذربایجان بایاتی‌لاریندا سیرر ساخلاماغین یئری

آیدین یئنیلمز
بایاتی‌لار، آذربایجانین شیفاهی ادبیاتی نین ان زنگین، دولو و دنیز کیمی آشیب- داشان ئویود، نصیحت و یاشاییش درسلری نین قایناغی دیر . بایاتی لاردا، مجلس دبلریندن، مردی نامرددن آییرماق ئولچولری، وفادارلیق دان توتوب تا آزادلیقی سئومک دن، حلال روزو قازانماقدان تا بؤیوکلره احترام ائتمه یی تاپماق اولار .
بایاتی لاریمیز دینی و اینامسال درسلرین قایناغی دیر . دینده و مقدس کیتابلاردا صحبت اولان قونولار، عیناً بایاتی لاریمیزدا دا یازیلیب، بؤیوکدن اوشاقا، قیزدان اوغلانا، قوجادان گئنجه، نسیل دن نسیله، دیلدن دیله دئییلیب، عمل اولونموشدور.
بو قونویو گؤزه آلاراق، تورک خالقی، ایسلام تاریخینده، ایسلامین اوچ بؤیوک گوجلریندن بیری تانینمیشدیر.
بایاتی لارین، ساده سؤزجوکلر ایله، ساده دیل ایله دئییلیب، نئجه اینساندا ایز بوراخدیقی هامی یا آیدین دیر . بو یازی دا » آذربایجان بایاتی لاریندا سیرر ساخلامین یئری « نی آراشدیرماق ایسته ییریک .
تمل سؤزجولکر : آذربایجان، فولکلور، حدیث، قرآن، تورک خالقی، سیرر ساخلاماق .
باش سؤز: آذربایجانین فولکلور ادبیاتیندا، چوخلو نوعلار یئرله شیر . او جمله دن اسطوره لر، آتالار سؤزو، ناغیللار، تاپماجالار و ادبی لطیفه لردن آد آپارماق اولار . بو نوعلاری ایکی بؤیوک قالیبده ( بؤلومده) یئرلشدیرمک اولار. بیرینجی سی قوشمالاردیر. قوشملارین ایچینده هر جوره عامیانه شعرلری، او جمله دن بایاتی لاری، ماهنی لاری، لایلاری و … یئرلشدیرمک اولار. ایکینجی سی ده ناغیللار بؤلومودور. ناغیللارین دا ایچینده اسکی ناغیللار، باغلامالار، « تعریف نامه » لر و آشیقلارین سازلاریندا گزه ن منظومه لری تاپماق اولار.
آذربایجانین شیفاهی ادبیاتی، دونیا ادبیاتیندا ئوزه ل یئری واردیر. بیزیم شیفاهی و همده کتبی ادبیاتیمیز، زنگین بیر ادبیات قایناقی اولاراق، چوخلو باشقا ئولکه لرین ادبیاتینا بیر مدل و بیر تمل داشی اولموشدور.
نئجه کی فارس ادبیاتیندا، باباطاهر ایله خییامین دؤرتلو شعیرلری نین ئوزه ل یئری واردیر، تورک ادبیاتیندادا بو رولو بیراز فرق ایله بایاتی لار اویناییرلار. بو ایکی بؤلومو توتوشدوراراق ، بیلله نیر کی فارسجا دؤرتلو شعیرلرین آدلیم یارادیجی سی واردیر آما تورکجه بایاتی لارین یارادانی، بیر ئوزه ل شاعیر یوخ، بلکه بو ده رین قایناغی یارادان، تورکلرین ئوزلری اولموشدورلار. بو شعیرلر یاراناندن بری بیراز پاراسی یازیلیب چوخ قیسمی دیلدن دیله، سینه دن سینه یه، نسیل لر آراسی گزیب، بیزیم الیمیزه چاتمیشدیر.
بایاتی سؤزجوکو هاردان آلینیبسا چوخلو باخیشلار واردیر. آنجاق »بیر چوخ احتمال لا بایاتی سؤزجوکو« بیات یا بایات آدلی بیر ائل آدیندان آلینمیشدیر. حدسی میزه بیر سند اولاراق دئیه بیله ریک، آذربایجانین فولکلوریک موسیقی سینده » افشاری« و »گرایلی« سؤزجوکلرینی ائشیدیریک . بو سؤزجوکلرده ائللر، اوبالار آدیندان آلینمیشدیر.
هیجری ایللری نین۱۰-اونجو تا ۱۳ اونجو یوز ایللیکینه قدر، امانی، عزیزی، ساری آشیق، صالح، مجروح، معصوم، بیکس، واقف، سالک، ذاکر و باشقا شاعیرلر گؤرونور. بو شاعیرلرین یاراتدیغی اثرلرده، بایاتی لارین ایزینی آیدینجا تاپماق اولار.
بایاتی لار، خالقیمیزین دیر. تورک خالقی، نئچه یوز ایللرده، بایاتی لاری یاراتمیش، بایاتی لار ایله یاشامیش و بایاتی لار ایله بو دونیادان کؤچموش دور. نئجه کی بایاتی لاری اوخودوقجا گؤروروک بیر اینسانا، دونیایا گلن گوندن بری تا بؤیویوب یاشا دولانا قده ر ، نئجه یاشایاجاقی و حتی ئولوب، بو دونیادان کؤچمه یینه بایاتیمیز واردیر. بایاتینی یارادان آدام بللی اولوب، اولماماسی ئونملی ده ییل دیر، آنجاق ئونملی اولان، بایاتی لارین چیینینده داشانیلان، آذربایجانین فولکلور و شیفاهی ادبیاتی نین آغیر یوکودور.
آذربایجان بایاتی لاریندا سیرر ساخلاماقین یئری
آذربایجانین ائل ادبیاتی نین ان گئنیش یاییلمیش قوللاریندان بیری ده بایاتی دیر. بایاتی لار، خالق حیاتی نین بوتون ساحه لرینی ئوزونده عکس ائتدیرن، ده رین مضمونلو، اویناق، ییغجام و کیچیک حجملی قافیه لنمیش سؤزلردیر. بایاتی لارین ایزی اینسان اوغلونون بئشیکدن، مزارا قده ر حیاتیندا گؤرسنمک ده دیر .
آذربایجانین ادبیات تاریخینه باخاراق، چوخلو بایاتی ئورنک لرینی تاپا بیلیریک. او جمله دن، هیجری ایللری نین ۱۱-اینجی یوز ایللیکینین ایکینجی یاریسیندا، »کاشغرلی ماحمود« یارادان اولو اثر » دیوان لغات الترک« ده بئله یازیلیر:
»آلپ ارتونقا اؤلدی مو ؟«
آلپ ارتونقا[۲] اؤلدومو ؟
ایسیز آژون قالدیمی ؟
آلچاق دونیا الدیمی ؟
***
اؤزلک اؤچین آلدیمی؟
زمانه اؤجون [۳] آلدیمی ؟
***
ائمدی یورئک ییرتیلور.
ایندی اوره ک ییرتیلر .
آنجاق بو یازیدا، بایاتی لارین گئچمیشی نی و تاریخینی آراشدیرماق ایسته میریک . نییه کی بو قونودا چوخلو یازیلار و آراشدیرمالار یازیلمیشدیر. بو یازی دا»آذربایجانین فولکلور ادبیاتیندا- بایاتی لاریندا، سؤز-سیرر ساخلاماقین یئرینی« بیلمک ایسته ییریک .
بیز مسلمانلارین مقدس کیتابیمیز اولان، قرآنی کریم ده یازیلان کیمی، یار-یولداشین یادا آیری مسلمانین سیررینی ساخلاماق، هر زامان»اخلاق« ساحه سینده یاخچی ایشلردن ( فضیلت) بیری ساییلیب اونا امر اولونموش دور. او جمله دن »آل عمران«سوره سی نین ۱۱۸-اینجی آیه سینده بویورور:
»یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ بِطَانَةً مِّن دُونِکُمْ لاَ یَأْلُونَکُمْ خَبَالاً وَدُّواْ مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاء مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ إِن کُنتُمْ تَعْقِلُونَ«
» ائی ایمان گتیرن‌لر! اؤزون‌دن باشقاسینی اؤزونوزه سیرداش (دوست) توتمایین. اونلار سیزین باره‌نیزده فیتنه-فساد تؤرتمک‌دن ال چکمزلر، سیزین (ضرره و) اذیته دوشمیینیزی ایسته ییرلر. حقیقتن، اونلارین سیزه قارشی اولان اداوتی آغیزلاریندان‌ چیخان سؤزلردن آشکار اولور. اما اورک‌لرینده گیزلتدیک‌لری (دوشمنچه ‌لیک) ایسه داها بؤیوک‌دور. اگر دوشونوب درک ائدیرسینیزسه، (اونلارین سیزه بسلدیک‌لری اداوت باره‌سین‌ده کی) آیه‌لری آرتیق سیزه ایضاح ائتدیک« بیر آیری بویوروق دا، شیعه لرین بیرینجی امامی اولان، حضرتی-علی(ع) بویورورلار:
»مَن أفشی سرّاً أسْتَوْدَعَه فَقَدْ خان«
»هر کس اونا تاپشیریلان سیرری، باشقالارینا دئسه، اونا ( سیرر صاحیبینه ) خیانت ائتمیشدیر.«