گزارش//

پای کشاورزی روی گلوی خشکیده دریاچه ارومیه

گروه گزارش: توسعه بی رویه کشاورزی، راندمان پایین، سیاست و برنامه ریزی های غلط به همراه مصرف ۹۰ درصدی آب در بخش کشاورزی یکی از مهمترین دلایل بحران خشک شدن دریاچه ارومیه به شمار می رود.
در روزهای پایانی مردادماه امسال بر اساس آمار منتشر شده از سوی شرکت آب منطقه‌ای حجم آب نگین آبی آذربایجان‌غربی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱٫۴۱ میلیارد مترمکعب و نسبت به ابتدای سال آبی ۹۶۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته و به ۱٫۷۷ میلیارد مترمکعب رسیده است.
همچنین تراز دریاچه ارومیه با ۴۶ سانتی متر کاهش نسبت به مدت مشابه در سال گذشته به ۱۲۷۰٫۳۳ رسیده که ۳۲ سانتی‌متر نیز نسبت به ابتدای سال آبی (مهر ۱۴۰۱) افت کرده و با میانگین بلندمدت ۴٫۱۷ متر فاصله دارد. بر اساس همین آمار، وسعت دریاچه ارومیه با ۱۵۲۸٫۰۹ کیلومترمربع کاهش نسبت به مدت مشابه سال گذشته و ۱۰۵۲٫۶۱ کیلومترمربع کاهش نسبت به یک مهر ۱۴۰۰(ابتدای سال آبی) به ۹۷۴٫۱۱ کیلومتر مربع رسیده است.حجم آب نگین آبی آذربایجان‌غربی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱٫۴۱ میلیارد مترمکعب و نسبت به ابتدای سال آبی ۹۶۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته و به ۱٫۷۷ میلیارد مترمکعب رسیده است. همچنین بر اساس این آمارها، حجم آب دریاچه ارومیه نسبت به ۱۷٫۲۸ میلیارد مترمکعب در زمان اکولوژیک، بیش از ۱۵٫۵ میلیارد مترمکعب حدود ۹۱ درصد کمتر شده است.این شرایط بدترین وضعیت تاریخ دریاچه ارومیه است و با توجه به بی بارشی‌های اخیر و پیش بینی هواشناسی به نبود بارندگی مناسب تا آذرماه و پایان نیافتن پروژه‌های احیای دریاچه ارومیه، احتمال وخیم‌تر شدن شرایط نگین فیروزه‌ای کشور بیش از پیش محتمل است.یکی از بخش‌هایی که به دلیل غفلت و بی توجهی سال‌های متمادی دولت‌ها و مسئولان موجب تشدید بحران خشکسالی دریاچه ارومیه شده بخش کشاورزی است، با روی کارآمدن ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال ۹۶ کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی حوضه دریاچه ارومیه یکی از مهم‌ترین برنامه‌های ستاد احیا بود تا با کم شدن ۴۰ درصدی مصرف به صورت واقعی در این بخش، زمینه برای انتقال این میزان آب به دریاچه فراهم شود البته با وجود تاکید مسئولان به انجام این مأموریت، بسیاری از محقق نشدن آن سخن می‌گویند.
هرچند در سال‌های اخیر، توجه به موضوع تغییر الگوی کشت به سمت ارقام کم آب بر و البته پربازده و پردرآمد در دنیا بسیار بیشتر شده و راهکارهایی در این خصوص مطرح است ولی در حوضه دریاچه ارومیه توجه به کشاورزی سنتی به وسیله کشاورزان در بخش باغبانی و زراعی، موجب شده تا مصرف آب به مهم‌ترین مشکل منطقه تبدیل شود.سالانه میلیاردها متر مکعب آب در آذربایجان غربی و حوضه دریاچه ارومیه از طرق مختلف مصرف می‌شود که بخش عمده آنکه شاید به ۹۰ درصد کل مصرف هم برسد، در حوزه کشاورزی است البته راندمان این بخش هم زیاد قابل توجه نیست.
سهم بخش کشاورزی از اشتغال ۳۴ درصد اما ارزش افزوده آن ۱۶ درصد است، این بخش با وجود ظرفیت‌های استان، کمتر از یک درصد در اشتغال و ۵ صدم در ارزش افزوده نقش دارد.
حفر نزدیک ۱۲۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، اجرای ناموفق و ناقض طرح آبیاری تحت فشار، توسعه بی رویه اراضی کشاورزی در حوضه آبریز، عدم توقف محصولات پرآب بر مانند هندوانه و چغندرقند در استان، عدم اجرای صحیح طرح نکاشت و بهکاشت در قالب طرح‌های احیای دریاچه ارومیه و عدم مدیریت اصولی مصرف آب در این بخش از چالشهای اساسی است که نقش مهمی در تشدید بحران دریاچه ارومیه در پی داشته است.
در یک نگاه آماری می‌بینیم میزان سهم بخش کشاورزی از اشتغال در آذربایجان غربی حدود ۳۳ درصد یا حتی کمی بیشتر بوده ولی ارزش افزوده این بخش با اغماض به ۱۷ درصد می‌رسد که همین آمار نشان می‌دهد، بخش کشاورزی سهم زیادی در اشتغال و سهم کمی در ارزش افزوده دارد و می‌توان گفت حتی ضررده نیز هست.کشت محصولاتی نظیر یونجه، چغندرقند، ایجاد باغ سیب و حتی کشت هندوانه در روزگاری که مشکل کم آبی تقریباً همه منطقه و بخش زیادی از جهان را در برگرفته دیگر مقرون به صرفه نیست و باید به سمت کشت‌های کم آب بر و با راندمان بیشتر رفت.
حالا با گذشت ۸ سال از تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه و تشدید بحران دریاچه ارومیه نه تنها کارشناسان بلکه مسئولان کشوری و استانی به ناموفق طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه به خصوص در بخش کشاورزی اذعان دارند و در کنار کلید طرح تحقیق و تفحض از ستاد احیای دریاچه ارومیه قوه قضائیه در استان نیز در این خصوص ورود کرده است باید منتظر ماند و دید نتیجه این اقدامات آبی برای دریاچه ارومیه خواهد داشت یا نه؟
توسعه بی رویه اراضی کشاورزی در آذربایجان غربی
رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه دانشگاه ارومیه معتقد است خشکسالی، مصرفی غیراصولی و بی رویه آب‌های زیرزمینی و بی توجهی به توسعه بی رویه بخش کشاورزی از مهمترین دلایل وضعیت امروز دریاچه ارومیه به شمار می‌رود.کامران زینال زاده با بیان اینکه در سال‌های اخیر متأسفانه تغییر کاربری اراضی توسعه اراضی بدون محدودیت انجام گرفته است و در حال حاضر نیز صورت می‌گیرد، افزود: در سال‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه نه تنها تنها وسعت زمین‌های کشاورزی کاهش نیافته بلکه افزایش نیز داشته است.
رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه دانشگاه ارومیه با تاکید بر اینکه روند توسعه اراضی کشاورزی در استان نگران کننده است و تغییر اراضی از دیم به آبی و همچنین اراضی آبی به باغی این نگرانی را افزون می‌کند، اضافه کرد: کاهش مصرف ۱۷۲ میلیون مترمکعبی در بخش زراعی آذربایجان غربی عملاً اتفاق نمی‌افتد و در بسیاری از اوقات، ما افزایش ۳ تا ۴۰ درصدی را نیز در این بخش شاهد هستیم.وی با اشاره به اینکه هیچ کنترلی در بخش مدیریت آب در بخش کشاورزی وجود ندارد، گفت: متأسفانه برخی سودجویان به دلیل درآمدهای بالایی که دارند معیشت کشاورزان را بهانه کرده و در سال‌های اخیر شاهد توسعه بی رویه اراضی کشاورزی به خصوص در حوضه آبریز دریاچه ارومیه هستیم.
زینال زاده یکی از راه‌های خروج از وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه و برداشتن فشار بخش کشاورزی در این بخش عنوان کرد: توسعه صنایع کم آبر، توجه به مشاغل خدماتی مانند گردشگری و اکوتوریسم با توجه به ظرفیت‌های بالای استان در این بخش می‌تواند تا حد زیادی موجب برداشتن فشار مصرف بی رویه آب در بخش کشاورزی باشد.رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه دانشگاه ارومیه با بیان اینکه در شرایط فعلی هیچ راهکاری به نجات دریاچه ارومیه کمک خاصی نمی‌کند، افزود: به دلیل توسعه بی رویه اراضی هر آب به سمت دریاچه ارومیه روانه شود قبل از رسیدن به پیکره دریاچه توسط بخش کشاورزی مصرف می‌شود. با اشاره به افزایش تعداد چاه‌های غیرمجاز طی سال‌های اخیر در استان به خصوص حوضه آبریز دریاچه ارومیه افزود: هم اکنون حجم بالای چاه‌های غیرمجاز موجب تخلیه آب‌های زیرزمینی شده‌اند، هر چند بر اساس مصوبات ستاد احیای دریاچه ارومیه این چاه‌های غیرمجاز پر و از مدار خارج می‌شود اما عملاً این اقدام به صورت کارشناسی اجرایی نمی‌شود و تاکنون چاه‌هایی که پر شده‌اند عملاً نقشی از این پروسه نداشته‌اند.وی همچنین با اشاره به عدم موفقیت طرح آبیاری تحت فشار اضافه کرد: تحقیقات مختلف نشان داده توسعه سیستم‌های آبیاری تحت فشار باعث توسعه اراضی کشاورزی می‌شود و افرادی که از این سیستم استفاده می‌کنند عموماً به سمت کشت گیاهان پرمصرف در بخش آب روی آورده‌اند.زینال زاده خاطرنشان کرد: اجرای این طرح نقش مهمی در مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی خواهد داشت اما چون زیرساخت‌های لازم در استان فراهم نیست تاکنون اجرای ناقص این طرح نیز عملاً نقشی در کاهش مشکلات مدیریت مصرف آب و دریاچه ارومیه نداشته است.
آذربایجان غربی نیازمند نهضت ترویج کاهش مصرف آب کشاورزی است
استاندار آذربایجان غربی با اشاره به لزوم بازنگری در برنامه‌ها و سیاست‌ها برای اجرای طرح‌های مؤثر در احیای دریاچه ارومیه گفت: این استان، نیازمند نهضت ترویج برای کاهش مصرف آب بخش کشاورزی و افزایش درآمد کشاورزان و بهره‌برداران است.
محمدصادق معتمدیان در گفتگوی ویژه خبری با بیان اینکه باید توجه ویژه‌ای به حوزه نرم افزاری و تدوین برنامه‌های مؤثر در حوزه ترویج کشاورزی استان بویژه حوضه آبریز دریاچه شود، اضافه کرد: اولویت اول ما در بخش کشاورزی، آموزش و ترویج است که در این خصوص، علاوه بر اجرای برنامه‌ها توسط سازمان جهاد کشاورزی، باید از ظرفیت رسانه‌ها، مطبوعات، قلم به دستان، تریبون داران، علما و دانشگاهیان نیز استفاده کرد.استاندار آذربایجان غربی با تاکید بر اینکه ما عزم جدی برای احیای دریاچه ارومیه داریم، ادامه داد: در این خصوص، باید خود مردم هم پای کار باشند و در مسیر احیا، نقش خود را به خوبی ایفا کنند.معتمدیان با اشاره به اینکه در کنار احیای دریاچه ارومیه، بهبود معیشت بهره برداران بخش‌های مختلف نیز در دستور کار جدی است، گفت: در راستای اجرای طرح‌های این بخش، حتی یک شغل هم نباید از دست برود و باید برنامه‌ریزی جامعی صورت گیرد تا شغل و در آمد مردم و همچنین ارزش افزوده بخش کشاورزی روز به روز بیشتر شود.
وی، از برنامه ریزی برای اتمام طرح‌های سخت افزاری احیای دریاچه ارومیه در سریع‌ترین زمان ممکن خبر داد و یادآور شد: اقدامات نرم افزاری نظیر تلاش برای کاهش مصرف آب در حوضه دریاچه و همچنین بهبود الگوی کشت در حوزه زراعت و باغبانی همچنان ادامه دارد و رویکرد جدید ما، در همین حوزه تعریف شده است.
دبیر کارگروه نجات ملی دریاچه ارومیه با بیان اینکه عمده اقدامات در راستای احیای دریاچه ارومیه طی سال‌های گذشته در زمینه سخت افزاری نظیر احداث سد، تونل، انتقال آب، ساخت تصفیه خانه و نظایر آن تدوین و اجرا شده، اظهار کرد: رویکرد نرم افزاری باید جایگزین بخش سخت افزاری شود و اولین گام هم در این حوزه، ترویج کشاورزی با الگوی کشت مناسب است.
وی بر بهره مندی از ظرفیت علمی دانشگاه‌ها برای بهبود وضعیت کشاورزی، کاهش مصرف آب و در عین حال بهبود معیشت کشاورزان تاکید کرد و افزود: ارزیابی وضعیت موجود، اقدامات انجام شده طی سال‌های اخیر و تدوین اقدامات لازم و ضروری پیش رو از دیگر اولویت‌های این بخش است و باید در این خصوص، تمهیدات ویژه‌ای از سوی سازمان جهاد کشاورزی اندیشیده شود.
زمین‌های کشاورزی آذربایجان غربی در ۲۰ سال گذشته ۳ برابر شده است
استاندار آذربایجان غربی با بیان اینکه در زمینه کاهش مصرف ۴۰ درصدی آب در بخش کشاورزی حوضه دریاچه ارومیه توفیقی نداشته‌ایم گفت: میزان زمین‌های کشاورزی در ۲۰ سال گذشته در حوضه دریاچه، حدود ۳ برابر شده است، در حال حاضر، کشاورزی ما اقتصادی نیست و باید به سمت بهبود این رویه حرکت کنیم.معتمدیان با تأیید بی نتیجه بودن طرح‌های کشاورزی ستاد احیای دریاچه ارومیه افزود: بخشی که در راستای احیای دریاچه ارومیه، نیاز به کار بیشتری داریم، مشارکت مردم در اجرای برنامه‌های ستاد احیاست زیرا بیش از ۹۰ درصد آب حوضه دریاچه در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و تکلیفی نیز برای کاهش ۴۰ درصدی مصرف این بخش ایجاد شده که در این زمینه توفیقی نداشتیم.
استاندار آذربایجان غربی ادامه داد: در این خصوص، نه تنها کاهش مصرف نداشتیم بلکه شاهد افزایش اراضی و باغات در استان بودیم و میزان زمین‌های کشاورزی در ۲۰ سال گذشته در حوضه دریاچه، نزدیک به سه برابر شده است.
توسعه اراضی کشاورزی باید متوقف شود
رئیس حوضه آبریز رودخانه ارس با تاکید بر اینکه برخورد با چاه‌ها غیرمجاز یک عزم جدی می‌طلبد، ادامه داد: حوضه آبریز دریاچه ارومیه یک منطقه منحصر به فرد است که می‌توان موارد خاص قانونی را در آن لحاظ کرد.احمد قندهاری با اشاره به افزایش ۲ برابری مصرف آب پس از توسعه اراضی کشاورزی در مقایسه با بلند مدت، گفت: متأسفانه هم اکنون افزایش باغات در ارضی شیب‌دار را نیز شاهد هستیم حال آنکه معتقدیم توسعه اراضی کشاورزی همانند یک زخم کاری در حال خون ریزی است که فوراً باید متوقف شود.وی آسیب شناسی اقدامات انجام شده، بازساماندهی، تعیین سهم و نقش دستگاه‌های اجرایی با هدف احیای دریاچه ارومیه را ضروری دانست و کاهش ۴۰ درصدی آب کشاورزی در حوضه آبریز، تأمین آب از منابع جدید، تسهیل و افزایش آب ورودی به پیکره دریاچه ارومیه و آغاز اقدامات مطالعه‌ای و نرم افزاری را از مهمترین رویکرد وزارت نیرو در قبال احیای دریاچه ارومیه عنوان کرد.
هر چند مسئولان آذربایجان غربی بحران فعلی دریاچه ارومیه نتیجه سیاست‌ها و برنامه ریزی های غلط به خصوص در بخش کشاورزی می‌دانند اما رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی با اشاره به اینکه کاهش ۴۰ درصدی دریافت آب از منابع سطحی طی سال‌های اخیر طبق مصوبات ستاد احیا در استان اجرایی شده است، گفت: این امر با اجرای طرح‌های مختلف در بخش زراعت و باغبانی به نتیجه رسیده است.
دادستان: تمام طرح‌های احیای دریاچه ارومیه در دست بررسی است
دادستان ارومیه با با اشاره به ضرورت بازرسی ملی از روند احیای دریاچه ارومیه از گذشته تا به امروز، افزود: هر وقت و در هر حوزه‌ای صداقت با مردم در دستور کار قرار گرفته، آن موضوع به راحتی قابل حل بوده است.
حسین مجیدی با بیان اینکه تمام طرح احیای دریاچه ارومیه به دستور سازمان بازرسی در دست بررسی است، گفت: قوه قضائیه در این زمینه ورود پیدا کرده تمام موارد هزینه‌ها و اقدامات در دست بررسی است اگر تخلفی صورت گیرد مستندات و دفاعیات شنیده می‌شود بعد تشکیل پرونده می‌شود.
به گزارش آراز آذربایجان به نقل از مهر،باید ضمن اینکه منتظر ماند و دید نتایج بررسی طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه توسط دادگستری و سازمان بازرسی به کجا می‌رسد ضمن اذعان مسئولان ملی و استان به ناموفق بودن طرح‌های کشاورزی راهکارهای علمی و تخصصی با توجه به نگاه ویژه دولت سیزدهم به موضوع احیای دریاچه ارومیه در سالهای پیش رو صورت می‌گیرد یانه؟ Azazarbaijankhabarname@gmail.com