وقف فرهنگی برای سامان دهی زندگی فردی و اجتماعی

گروه دین و زندگی: وقف یکی از نیکی¬‌های سترگ و همیشه سود رسان است که از نظر اخلاقی، بارزترین تجلی روحیه تعاون اجتماعی و پیشی¬‌گرفتن در نیکی¬‌ها شمرده می‌¬شود، در واقع وقف، کار نیکی است که در سامان¬دهی زندگی فردی و اجتماعی، نقش فراوانی دارد. این نهاد، در دوره¬‌های پیش از اسلام وجود داشته و پس از اسلام، با تأثیرپذیری از جهان¬‌بینی اسلامی، به صورت استوار و جهت¬دار مطرح می¬‌شود و در زمینه¬‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی به جریان خود ادامه می¬‌دهد.
وقف از عوامل اثرگذار شکوفایی تمدن و پیشرفت در عرصه‌¬های گوناگون جوامع اسلامی به شمار می¬رود، زیرا وقف، یکی از¬ نشانه¬‌های بارز اهتمام به امور مسلمانان است و برای آنان که در صدد کسب نیکی¬‌ها و جلب رضایت حق تعالی هستند، بزرگ‌¬ترین و معتبرترین توشه برای آخرت به شمار می‌¬آید.در حقیقت وقف، مصداق روشنی از تعاون، انفاقی بدون منت و احسانی به دور از تحقیر دیگران است، و شاید کامل‌¬ترین تعریف وقف، تعمیم ثروت و نقش وقف، در شمار مسائل اقتصادی باشد و همواره علما و محققان دین آن را از جمله عقود بر شمرده‌¬اند.
سنّت نیکوی وقف، یکی از مصداق¬‌های آشکار نیکوکاری و غیرخواهی است که انسان، با بهره¬‌گیری از آموزه¬‌های پیامبران، از دیرباز آن را بنیان نهاده و در صحنه حیات اجتماعی، به ودیعت گذاشته است، در وقف، دو بُعد خود دوستی و نوع دوستی انسان، به منصه ظهور می¬رسد. با عضویت انسان در وقف خود دوستی، راهی پیش روی او قرار می گیرد، که در آن، نام انسان و مالکیت اموال و دارایی¬‌های او، تا ابد تضمین می¬‌شود، و در وقف نوع دوستی، هدف غیرخواهی و مردم گرایی است. در این بُعد بهترین روابط انسانی حاکم می¬شود و دیوارهای تنگ فردپرستی و بی¬‌تفاوتی در خصوص زندگی دیگران فرو ¬می¬‌ریزد۲?در جوامع اسلامی، کارکردهای ویژه‌ای برای وقف قائل هستند و بیشترین درآمد حاصله از وقف را در راه پاس‌داشت شعایر دینی و نشر معارف اسلامی صرف می¬‌کنند، به همین دلیل استفاده از موقوفات برای ساختن مساجد و حسینیه¬‌ها، اداره مجالس عزاداری اهل بیت علیهم السلام، چاپ و نشر قرآن و دیگر کتاب¬‌های دینی را، می توان از جمله کارکردهای فرهنگی وقف دانست.و در یک کلمه وقف چشمه‌ای است جوشان که توسط واقف ایجاد و خیر مادی آن به سوی مردم و فیوضات معنویش به سوی واقف جاری است.
*وقف سنتی حسنه
نهاد وقف از جمله مصادیق خیریه‌ای و نیک دوستی دین مبین اسلام است. آثار و پیامدهای اجتماعی وقف از جنبه‌های مختلف و به گونه‌ای آشکار در جامعه ایران قابل مشاهده است. در واقع وقف یک حرکت انسانی در جامعه دینی است که بر اساس اختیار در جامعه‌های مختلف صورت می‌گیرد. بدین لحاظ دارای ابعاد گوناگون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بوده و این آثار به همدیگر پیوندی تنگاتنگ دارد به طوری که حتی نتایج آشکار اجتماعی آن نیز دارای وجوه فرهنگی و اقتصادی و حتی و معرفتی خاص می‌باشد.از طرفی یکی از سنت‌های نیکو، حسنه و با قدمت طولانی ادیان و مذاهب مختلف که مورد توجه و علاقه عموم مردم و اندیشمندان صالح و پیامبران الهی بوده و اسلام نیز بر آن تأکید ورزید و از سوی ائمه اطهار(علیهم السلام) سفارشات فراوان یافت به گونه‌ای که مشروعیت آن بر کسی پوشیده نیست وقف می‌باشد.باید توجه داشت که بدون شناخت صحیح و کارآمد وقف نمی‌توان تحلیل و توصیفی جامع و مانع برای آثار اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی وقف ارائه کرد؛ لذا لازم است مباحث مربوط به وقف که به عنوان یکی از احکام مترقی اسلام می‌باشد مورد کنکاش قرار گرفته تا جایگاه واقعی این امر نیک در جامعه بیان گردیده، ابعاد، مسائل و آثار کلی آن مطرح و بررسی شده و این میراث درخشان دینی و اجتماعی و فرهنگی در جامعه اسلامی نور افشانی نموده و بتوانیم ضمن آگاهی از اثرات آن، از ثمرات فراوان آن برخوردار شویم.انسان برای کسب رضای خدا و رسیدن به کمال و جانشینی خداوند در روی زمین باید طبق تعالیم خداوند هرچه بیشتر از جان و مال خویش در راه او بگذرد همین اعتقاد او را به ایثار و از خودگذشتگی و احساس جاوادنگی سوق می_دهد.
وقف در واقع عملی است که انسان به انتخاب خود و در کمال صحت و سلامت، اموال و دارایی خود را از مالکیت مجازی اش خارج می کند و به مالکیت حقیقی آن، یعنی خداوند بر می گرداند تا در راه رضای خدا، به همنوعان خود ببخشد. انسان به این وسیله اول، به تزکیه ی روح و روان خویش پرداخته و روحیه ی مال اندوزی و دنیاپرستی را از خود دور کرده است؛ دوم، از طریق وقف می تواند به حل بسیاری از معضلات جامعه ی خود کمک کند و همچنین از اختلافات طبقاتی موجود در جامعه جلوگیری کند. بی تردید اگر به مقوله ی وقف به طور همه جانبه نگریسته شود و اهمیت این سنت نبوی آشکار شود، تأثیری عمده در تحول ساختار فرهنگی و توسعه ی کشور خواهد داشت.
*اقسام وقف
وقف را می توان از جهات متعددی تقسیم بندی کرد، از آن جمله می توان بر اساس موقوف علیه، به وقف عام و خاص تقسیم کرد:وقف عام: وقفی است که در آن مقصود، امور خیریه است و مخصوص گروه یا طبقه ای معین نیست؛ مانند وقف بر فقرا، روضه خوانی، وقف بر طلاب و مدارس و مساجد، کمک به نیازمندان و احداث بیمارستان.وقف خاص: درحالی که در وقف خاص، مقصود اشخاص و گروه معین می باشد همانند وقف بر اولاد یا افراد یا طبقه ای خاص از مردم.وقف را از نظر کسب منافع و عواید نیز می_توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف. وقف انتفاع که در آن مقصود واقف، تحصیل درآمد مادی نیست، در این وقف، واقف اهدافی همانند احداث مسجد، مدرسه یا حسینیه را مد نظر دارد.
ب. وقف منفعت: مقصود واقف، کسب درآمد مادی است برای اینکه در مواقعی مشخص هزینه شود. برای مثال واقف مغازه ای را وقف می کند تا منافع آن صرف نگهداری و تعمیر مسجد شود.
از جمله تقسیم های دیگر وقف، تقسیم آن به سه نوع خیری، دینی و ذری می باشد. در وقف دینی، هدف عبادت خداوند و اعمال دینی است و در وقف ذری، واقف مالی را برای اولاد خود وقف می کند.
*تأثیر وقف در توسعه ی امور اقتصادی جامعه
وقتی سخن از تأثیر وقف در استقلال اقتصادی و رشد و توسعه مطرح می شود هرگز به این معنا نیست که وقف به تنهایی می تواند همه ی ابعاد و زوایای گوناگون اقتصاد یک ملت را دربر گیرد به طوری که اقتصاد کشور به منابع مالی دیگر نیازی نباشد؛ بلکه منظور این است که وقف به عنوان یک سرمایه ی عظیم مالی می تواند در این سمت و سو تأثیری سازنده و شایان توجه داشته باشد.
حقیقت این است که می توان سرمایه های عظیم وقف را نیز همانند دیگر سرمایه ها با رعایت همه ی جوانب وقف، موازین، شرع، اهداف واقفان را در فعالیت های تولیدی و خدماتی قرار داد و آن ها را از حالت رکود به حالت تحرک و پویایی هدایت کرد تا به این وسیله به رشد و توسعه و استقلال اقتصادی و (سیاسی) کشور کمک شایان توجهی شود. همچنین بر سرمایه های اوقاف افزوده شود که این امر یقیناً در جهت اهداف واقفان می باشد. وقف به عنوان رکنی اساسی در اقتصاد جامعه می_باشد. وقف به عنوان یک سرمایه و منبع بزرگ درآمدی و اقتصادی می تواند بسیاری از مشکلات اقتصادی را حل کند و در تعادل و توازن بخشی به امور اقتصادی و اجتماعی جامعه سهم شایان توجهی را به خود اختصاص دهد؛ این تعادل خود عاملی است در رسیدن به عدالت اجتماعی و رفاه عمومی که هدف غایی اکثر کشورهای در حال توسعه می باشد. از آثار عینی وقف در توسعه ی امور اقتصادی جامعه می توان به این موارد اشاره نمود:
به گزارش آرازآذربایجان به نقل از راه دانا ، توزیع عادلانه ی ثروت در بین همه ی قشرهای جامعه: تراکم امکانات و سرمایه های مالی در دست قشری از جامعه مانع از توزیع عادلانه آن می شود. با غنی شدن قشر اقلیت جامعه (ثروتمندان)، قشر اکثریت جامعه (طبقه ی فقیر) هر روز فقیرتر می شوند و این سیر باعث تشدید شکاف طبقاتی و اجتماعی در جامعه می شود. نهاد وقف با فرامین الهی خود، می تواند از ادامه_ی این دور باطل جلوگیری کند و عاملی بسیار مهم در جلوگیری از تجمع و تمرکز ثروت در جامعه شود و سبب توزیع عادلانه ی ثروت در جامعه خواهد شد و نیز باعث بالا آمدن سطح زندگی طبقات پایین جامعه می شود و درنتیجه در سایه ی عامل وقف در جامعه، شاهد تحقق عدالت اجتماعی خواهیم بود.
تبدیل مالکیت خصوصی به مالکیت عمومی کمک به بخش عمومی در انجام بعضی از وظایف دولت: امروز در دوره ای هستیم که تشکیلات اداری و دیوانی مملکت آن قدر وسعت دارد که هرکار ضروری را یکی از دستگاه های دولتی انجام می دهد؛ ولی در دنیای قدیم احتیاجات سراسر به دست دولت ها انجام نمی_شد، بلکه بسیاری از این امور را نهاد وقف انجام می داد. نهاد وقف امروز نیز می تواند به عنوان یک ابزار مالی، باری از دوش دولت بردارد و بخشی از وظایف دولت را نیز بر عهده گیرد.
کارآفرینی و اشتغال: می توان گفت امروز جمعی کثیر از نیروهای فعال جامعه در املاک، تأسیسات، اماکن متبرکه؛ مستغلات بازرگانی صنعتی و ادارات اوقاف شهرها به کار اشتغال دارند.
به عبارتی می توان گفت، از طریق بسط و گسترش این نهاد در جامعه می توان بزرگ ترین معضل جامعه ی امروز، یعنی بیکاری، را ریشه کن کرد. تأمین مساکن ارزان قیمت برای مردم فقیر، و نیز واگذاری زمین های وقفی با اجاره ی طولانی مدت، اجاره دادن مغازه ها و کارگاه های با اجاره بهای ارزان تر؛ فقر زدایی.