نوای غم انگیز غروب موسیقی سنتی آذربایجان از زخمه ساز قوپوز

توحید محمودپور
گروه تحلیل :موسیقی مباح عاشیق نوازی،سال_های متمادی است که فرهنگ غنی آذربایجان را با ساز و سخن به نسل جدید پیوند می دهد؛ هنر اصیلی که امروزه نوای غم انگیز غروب آن از هفت سیم ساز ‘قوپوز’ به گوش می_رسد.
موسیقی از ابزارهای موثر در معرفی ارزش_های فرهنگی یک ملت به شمار می رود و در این میان موسیقی عاشیق نوازی با قدمتی بیش از یکهزار سال، مرزهای ایران را در نوردیده و در سایر کشورها نیز مورد توجه قرار گرفته است. تا جایی که مکتب عاشیق نوازی ارومیه که در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور /با شماره ۱۶۵/ به ثبت رسیده، ترنم ماندگاری هنر اصیلی به شمار می رود که فرهنگ دیرینه آذربایجان را با ساز و سخن از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده است.
تبلیغ دین و به شور آوردن جنگجویان با ساز، شعر و داستان در میدان های جنگ از وظایف اصلی این نوع موسیقی در گذشته های دور بوده است؛ به طوری که عاشیق ‘پیرسلطان ابدال’ در دوره صفویه و با دستور شاه اسماعیل صفوی به تبلیغ مذهب تشیع در کشور ترکیه پرداخته و توسط خضر پاشا اعدام شده بود. مبارزه با ظلم و ستم، حمایت از مظلومان و راهنمایی برای رسیدن به معبود حقیقت هستی از مضامین اصلی اخلاقی و دینی داستان های این موسیقی اصیل است و در این میان قهوه خانه ها از سال های دور محفل پرورش استعدادهای نوظهور و عامل اصلی بقای موسیقی عاشیقی بوده است.
قهوه خانه ها در شهر و روستاهای مختلف به عنوان باشگاه های هنری غیر رسمی بار حمایت و حفظ این موسیقی اصیل بومی را در گذر زمان به دوش کشیده است و امروزه نیز نبض موسیقی عاشیقی در قهوه خانه های شهرها و به ویژه روستاهای آذربایجان غربی می زند.
‘علی کریمی قره آغاجی’ و ‘زکریا ملکی’ از جمله عاشیق های فعال و صاحب قهوه خانه در ارومیه هستند و حفظ موسیقی عاشیقی را در این محفل صمیمی دغدغه اصلی خود تلقی می کنند. کریمی قره آغاجی معتقد است که در زمان های گذشته محافل و مراسم ها با حضور عاشیق ها شان و حرمت خاصی داشت و بیشتر پیشکسوتان زینت بخش مجالس بودند.
به گفته وی جوانان همراه با پیشکسوتان در جشن ها شرکت می کردند اما در زمان حاضر استقبال به نسبت کمتری از طرف جوانان از این موسقی بومی و محلی وجود دارد.
عاشیق علی با گلایه از سیاست های صدا و سیما نیز ادامه داد: ساز عاشیق ها در برنامه ها نشان داده نمی شود و در حین نوازندگی تصاویر طبیعت به عنوان زمینه صدای عاشیق ها استفاده می شود؛ با این روند طبیعی است که جوانان آشنایی کمی با موسیقی محلی خود داشته باشند.
عاشیق زکریا ملکی نیز بر این عقیده است که اجرای موسیقی عاشیق نوازی به علت حمایت ضعیف دست اندرکاران از هنرمندان عاشیق نواز و اختصاص زمان کم برای موسیقی عاشیقی در برنامه های تلویزیون روز به روز کمتر می شود.
وی ادامه داد: صدا و سیما نقش مهمی در ترویج این هنر بومی ایفا می کند و رادیو در این میان قوی تر از تلویزیون از این هنر آبا و اجدادی حمایت می کند.
وی همچنین با انتقاد از نحوه اجرای عاشیق ها گفت: قهوه خانه ها باید سرشار از هیجان باشد و با استفاده از داستان های جذاب و هیجان انگیز همه اقشار جامعه و به ویژه جوانان را به سوی خود جذب کند.
عاشیق قربان پورولی علیار متولد ۱۳۴۸ شمسی و اهل آذربایجان شرقی است که در سال ۱۳۶۳ به ارومیه نقل مکان کرد؛ به گفته وی ‘داستانچی عاشیق’، ‘چالان عاشیق’ و ‘ایفاچی عاشیق’ سه نوع عاشیق در این نوع موسیقی است که داستانچی عاشیق مهارت خاصی در داستان نویسی و تبحر کمی در نوازندگی و خوانندگی دارد. وی ادامه داد: چالان عاشیق در نوازندگی چیره دست است و دکلمه می کند اما در خوانندگی و داستان پردازی مهارت خاصی ندارد؛ ایفاچی عاشیق نیز در شعر و داستان پردازی متبحر نیست و فقط آنچه را که آموخته است اجرا می کند.
این عاشیق با بیان اینکه هر فردی قدرت خواندن و نواختن داشت عاشیق محسوب نمی شود، افزود: عاشیق واقعی با تسلط بر نوازندگی، خوانندگی و داستان سرایی به بیان واقعیت ها و ارزش های انسانی و دینی، انتقاد از بدی ها، ترویج خوبی ها، بیان مسایل روز و طنز می پردازد. این هنرمند با اشاره به این ضرب المثل ترکی ‘عاشیق گوردوغون دییر’ (عاشیق هر آنچه را که مشاهده و تجربه کرده است را نقل می کند) به این واقعیت صحه می گذارد که در موسیقی عاشیقی هر آنچه بیان می شود عین حقیقت است. عاشیق یک انتقادکننده در جامعه است و ارزش های فرهنگی را تشریح می کند.
وی با اشاره به اینکه در ۱۵ سال گذشته بیش از ۴۰۰ هنرمند عاشیق نواز تربیت کرده است، ادامه داد: در سال ۹۲ کنسرتی در ۲ روز در یک سالن ۷۰۰ نفری در ارومیه برگزار کردم که صدها مخاطب از آن استقبال کرد و این نشان داد مردم تشنه گوش فرادادن به این نوع موسیقی هستند اما این بستر در جامعه به صورت مناسب فراهم نشده است.
وی که در چندین موسسه موسیقی ارومیه به آموزش این نوع موسیقی می پردازد، ادامه داد: استقبال از سازهای غیرایرانی روز به روز بیشتر شده و این تهدیدی برای فرهنگ اصیل ما محسوب می شود زیرا یادگیری یک نوع موسیقی، طرز پوشش، صحبت و رفتار خاصی را نیز با خود به همراه دارد و این در حالی است که برخی متولیان فرهنگی خواسته یا ناخواسته تهاجم فرهنگی را فریاد می زنند. به گفته وی امروزه گستردگی شبکه های ماهواره ای و مجازی از یک طرف و معرفی نکردن موسیقی اصیل و محلی به جوانان از سویی دیگر باعث شده موسیقی غیرایرانی در خانواده های ایرانی یکه تازی کند. وی با اشاره به همکاری بیش از ۱۰ ساله با صدا و سیمای آذربایجان غربی در سال های گذشته، از سیاست شبکه های تلویزیون انتقاد کرد و گفت: وقتی ساز و اجرای زنده یک عاشیق در برنامه های صدا و سیما از وی سلب می شود و وی باید موسیقی عاشیقی را به صورت ضبط شده اجرا کند و آلات موسیقی و لباس وی نیز نشان داده نمی شود، فرصت آشنایی جوانان با این هنر بومی گرفته می شود؛ در مقابل، جوانان با مشاهده برنامه های مختلف ماهواره ای با سازهای غربی آشنا می شوند و به آموزش آن روی می آورند.
حامد صمدی ۱۳ ساله، کم سن و سال ترین عضو کانون موسیقی عاشیقی آذربایجان غربی نیز چیره دستی در اجرای مقام های این نوع موسیقی و رقابت با عاشیق نوازهای منطقه را از اهداف خود در آموختن این هنر بومی عنوان کرد. به گفته این هنرمند نوجوان داستان های کوراوغلو به علت برخورداری از آموزه های حماسی، حس شجاعت فردی را بیدار و شور و نشاط قابل توجهی در آدمی ایجاد می کنند.
مسئول کانون عاشیق های حوزه هنری آذربایجان غربی نیز گفت: موسیقی عاشیقی صرفا یک هنر نیست بلکه آمیخته با مسلک و حرفه خاص است؛ هنر عاشیقی شناسنامه آذربایجان محسوب می شود و در هرجای جهان که ترک زبانان زندگی می کنند، موسیقی عاشیقی نبض تپنده آن منطقه است.
داریوش علیزاده افزود: برگزاری جشنواره های بین المللی در کشورهای همچون ترکیه با شرکت بیش از ۲۰ کشور دنیا گواه مقبولیت آن در بین ترک زبانان جهان است. به گفته وی موسیقی عاشیق نوازی دارای قدمت بیش از یکهزار ساله بوده و به یکباره خلق نشده است و در طول تاریخ، حاکمان مختلف سعی در سرکوب آن کرده اند و پادشاهانی نیز به تقویت آن پرداخته اند تا سرانجام به این شکل در اختیار ما قرار گرفته است. وی افزود: در این نوع موسیقی آنچه حائز اهمیت است پیامی است که در قالب هنر موسیقی به مخاطب منتقل می شود و آن همان پیام انسانیت یا انسان بودن است که به صورت جدی نیاز جامعه امروز به شمار می آید؛ هدف اصلی موسیقی عاشیقی رسیدن به خداست. به گفته علیزاده استاد عاشیق نواز به منظور رسیدن به حقیقت خداوندی، مرحله های طریقت، شریعت و معرفت را پشت سر می گذارد؛ طریقت یعنی شناسایی راه انسانیت، شریعت یعنی آشنایی با آموزه های اسلامی و سرانجام معرفت به معنای تبلیع انسانیت و آموزه های دینی به واسطه شناخت خدا و رسیدن به اوست. وی افزود: وظیفه عاشیق تبلیغ دین به واسطه هنرهای ادبیات و موسیقی است؛ این همان وظیفه یک عاشیق واقعی است که اگر غیر از این کند به بیراهه رفته است؛ در زمان حاضر اشخاص به اصطلاح عاشیق در برخی مراسم این نوع موسیقی ارزشی را تا حد ترانه سرایی پایین می آورند و جایگاه این نوع موسیقی را خدشه دار می کنند. به گفته وی از اقدامات ابتکاری کانون موسیقی عاشیقی حوزه هنری می توان به برگزاری نخستین مرحله جشنواره استانی موسیقی عاشیقی در سال ۱۳۹۲ و دومین دوره آن در سال ۱۳۹۵ در ارومیه اشاره کرد که با اجرای آن استعدادهای درخشانی به فرهنگ و هنر این خطه معرفی شد. وی افزود: از اقدامات ارزنده دیگر انجام شده در این استان می توان به نصب نماد موسیقی عاشیقی در پارک ائللرباغی ارومیه توسط مسئولان این شهر در سال ۹۴ اشاره کرد که در ترویج و معرفی این هنر ثبت شده ملی نقش بسزایی داشته است. وی اظهار کرد: تکریم هنرمندانی که در این عرصه به ارائه آثار هنری می پردازند و ایجاد بستری مناسب برای اجرای برنامه های این هنرمندان و پخش و توزیع این نوع موسیقی مردمی یک از راهکارها و اقدام های فرهنگی برای زنده نگه داشتن و اعتلای این هنر ارزشمند بومی است. وی ادامه داد: از طرفی دیگر، موسیقی سنتی و محلی ما به علت اینکه مردم آن را نمی بینند و کمتر می شنوند، مهجور مانده و برنامه ریزی جامعی برای معرفی آن صورت نگرفته است؛ بنابراین نسل جوان، موسیقی عاشیقی را به خوبی نمی شناسد و هنوز نتوانسته با آن ارتباط خوبی برقرار کند. وی افزود: موسیقی عاشیق نوازی همچنین از تکنولوژی روز فاصله زیادی دارد و سلیقه موسیقیایی جوانان را بطور کامل راضی نمی کند؛ برخی هنرمندان موسیقی عاشیقی نیز با فلسفه و ارکان این موسقی اصیل به خوبی آشنا نیستند و صرفا به عنوان یک مقلد آن را دنبال می کنند که در نهایت به مخاطب گریزی در این موسیقی منجر می شود.
ساز عاشیق ها قوپوز نام دارد و دارای هفت سیم، ۱۴ پرده و ۷۲ مقام است؛ مصری، دوبیتی، حلبی، سیاستاپل ، تجنیس، دیوان، تاجری، غربتی و امراهی از جمله مقام های عرفانی و اجتماعی این نوع موسیقی است.
بالوولو مسکین، قول هارطون، دوللو مصطفی، عباس طوفارقانلی، خسته قاسیم از جمله شاعرانی هستند که عاشیق ها اغلب از شعرهای آنها استفاده می کنند. فرهاد سلیمی، دوللو اباذر، درویش وهاب زاده، محمد حسین دهقان، اصلان طالبی، عزیز مراد خان، یوسف اوهانس، اسمعلی لطفی، نباتعلی علیزاده و علی کریمی قره آغاجی از جمله عاشیق های بنام آذربایجان غربی هستند.