وضعيت اقتصادي ايران در زمان جنگ تحميلي چگونه بود؟/

نفت عنصر نجات دهنده اقتصاد ایران

الهام عندلیب‌مقدم
گروه تحلیل : در سال ۱۳۵۹ صدای پای تورم به گوش می‌رسید. نرخ تورم در سال ۱۳۵۸ به ۱۱٫۴ درصد رسیده بود، اما در سال ۱۳۵۹ از ۲۰ درصد هم فراتر رفت و به ۲۳٫۵ درصد رسید و اقتصاد ایران یکی از بالاترین نرخ‌های تورم را تجربه کرد.
جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و حمله نظامی عراق به کشورمان، از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا ۲۹ تیر ۱۳۶۷ به بهانه رد توافق الجزایر و در واقع به علت تصور رژیم بعثی از ضعف شرایط دولت ایران در ابتدای انقلاب اسلامی اتفاق افتاد.
ایران در حالی وارد جنگی تحمیلی و طولانی مدت با عراق شد که قبل از آن، وقوع انقلاب، موقعیت سیاسی و اقتصادی کشور را دستخوش تغییراتی جدی کرده بود.
نفت مهم‌ترین عامل موثر بر اقتصاد کشور در دوران جنگ
در بررسی وضعیت اقتصادی ایران در طول صد سال گذشته، از هر طرف به نفت می‌رسیم. ایران در دهه پنجاه خورشیدی و قبل از انقلاب، با افزایش تولید نفت به حداکثر درآمد خود رسیده بود. با شروع اعتصابات نفتی و سپس پیروزی انقلاب اسلامی، تولید نفت و به دنبال آن صادرات کاهش یافت.
در حقیقت جنگ در شرایطی آغاز شد که ایران که تا پیش از انقلاب متکی بر درآمد‌های نفتی بود، برای ایجاد تحول در اقتصاد کشور، با اجرای برخی سیاست‌گذاری‌ها، در جهت خودکفایی و کاهش وابستگی به نفت قرار داشت؛ بنابراین کاهش تولید نفت و از دست رفتن بازار‌های صادراتی به دنبال اصرار عده‌ای از صاحب‌نظران آن زمان برای قطع صادرات نفت، یک عامل بسیار مهم در تحلیل بنیه اقتصاد کشوری بود که بالاترین سرمایه اقتصادی را در خود جای داده بود.
ایران درگیر جنگ با کشوری بود که نفت در اقتصاد آن کشور نیز نقش بسیار پررنگی داشت. اینگونه بود که بازار نفت نظاره‌گر درگیری نظامی دو قدرت بزرگ نفتی منطقه بود و نه تنها روندی افزایشی نداشت بلکه در دوره‌هایی با کاهش قیمت روبرو شد و شدیدا تحت تاثیر تکانه‌های نفتی قرار گرفت.
سایر عوامل موثر بر اقتصاد کشور در دوران_جنگ
قبل از پیروزی انقلاب و چند ماه قبل از سقوط رژیم پهلوی، سرمایه زیادی از کشور به دست سرمایه‌داران طاغوتی و وابستگان به رژیم پهلوی از کشور خارج شده بود.
همچنین با قطع رابطه آمریکا با ایران در فروردین ۱۳۵۹ تحریم اقتصادی آمریکا علیه ایران شروع و اموال و دارایی‌های ایران در بانک‌های آمریکا بلوکه شد. به دنبال تحریم‌ها، مشکلاتی مانند ضعف تکنولوژی و کمبود مواد اولیه کارخانجات، به ضعف اقتصادی کشور دامن_زد. پس از آغاز جنگ نیز بسیاری از کارخانجات آسیب دیدند که به دلیل آسیب‌دیدگی، کمبود مواد اولیه و ضعف تکنولوژی، پایین‌تر از ظرفیت خود کار می‌کردند. اشغال و تخریب اراضی کشاورزی و واحد‌های اقتصادی کشور در استان‌هایی، چون خوزستان، کرمانشاه و ایلام، که تولیدکننده گندم و ذرت بودند، باعث کاهش تولید این محصولات و افزایش واردات آن به کشور شد.
بسیاری از مواد غذایی و خوراکی دیگر نیز که قبلا به کشور وارد می‌شد، به دلیل کاهش درآمد ارزی، به خصوص در سال‌های آخر جنگ، با کمبود زیادی مواجه شده بود. همچنین بخش زیادی از بودجه کشور و سرمایه‌های انسانی و سایر منابع به امور دفاعی و جنگی اختصاص یافته بود. در این میان فشار‌های بین‌الملل نیز نقش عمده‌ای داشت؛ زیرا از یک طرف باعث شده بود که ایران به بازار‌های معمول و ارزان اسلحه دسترسی نداشته باشد، در نتیجه برای تهیه تسلیحات و ادوات نظامی، هزینه زیادی را متحمل می‌شد و از سوی دیگر دخالت قدرت‌های خارجی و کشور‌های منطقه مانع پیروزی سریع ایران بر عراق شده بود.
، وضعیت نگران کننده شاخص‌های اقتصادی، کاهش شدید قیمت نفت و درآمد‌های نفتی، فشار‌های بین‌المللی، افزایش نبرد‌های زمینی و شدت حملات عراق به مراکز اقتصادی و غیرنظامی، گسترش و شدت جنگ نفتکش‌ها، حضور ناوگان جنگی قدرت‌های شرق و غرب و درگیری مستقیم با آمریکا سبب شده بود تا اصلاح ساختار اقتصاد و بهبود مدیریت اقتصاد کشور با مشکلات بسیار روبه‌رو شود.
بررسی شاخص‌های اقتصادی در این دوره حاکی از رکود شدید اقتصادی است که از سال ۱۳۶۵ شروع و در سال ۱۳۶۷ به اوج خود رسید و مهم‌ترین دلیل آن کاهش بسیار شدید قیمت نفت در بازار‌های جهانی از ماه‌های آخر سال ۱۳۶۴ بود.
وضعیت دلار در دوران جنگ ایران با عراق
دلار در زمان جنگ هر چند اهمیت امروز را در اقتصاد ایران نداشت، اما فاصله‌ای قابل توجه با نرخ رسمی پیدا کرده بود. زمانی‌که هر دلار آمریکا در بازار آزاد به قیمت ۱۴ تومان معامله می‌شد، نرخ رسمی دلار که از سوی بانک مرکزی اعلام شده بود برابر با هفت تومان بود. اما جنگ شرایط را تغییر داد و قیمت متوسط دلار در سال ۱۳۵۹ که بخشی را در وضعیت عادی و بخشی را در وضعیت جنگ گذرانده یود، به ۲۰ تومان رسید. جنگ، کاهش صادرات نفت و به دنبال آن کم شدن درآمد‌های ارزی کشور از بابت فروش آن، دلیل افزایش نرخ دلار بود.
وضعیت تورم در دوران جنگ ایران عراق
در سال ۱۳۵۹ صدای پای تورم به گوش می‌رسید. نرخ تورم در سال ۱۳۵۸ به ۱۱٫۴ درصد رسیده بود، اما در سال ۱۳۵۹ از ۲۰ درصد هم فراتر رفت و به ۲۳٫۵ درصد رسید و اقتصاد ایران یکی از بالاترین نرخ‌های تورم را تجربه کرد.
وضعیت اقتصادی موجود باعث افزایش مشکلات روزافزون در زندگی قشر وسیعی از جامعه بود که غالبا درآمدی ثابت داشتند و در تأمین مایحتاج خود به اقلام کوپنی و ارزان متکی بودند.
در چنین شرایطی برای کنترل بازار، اقداماتی تعزیری در دستور کار قرار گرفت و توزیع کوپنی و سهمیه‌بندی کالا‌ها مانع سودجویی افراد سودجو بود.
رشد اقتصادی ایران در دوران جنگ با عراق
به گزارش آراز آذربایجان به نقل از اقتصاد۲۴ ، رشد اقتصادی ایران در سال ۱۳۵۹ تحت تاثیر مواردی که گفته شد منفی بود. اقتصاد از هر سو با هجوم و فشار روبرو بود. خروج سرمایه از کشور، عدم تمایل برای سرمایه‌گذاری در شرایط بحران سیاسی و آغاز جنگ عواملی بودند که رشد منفی سه ساله‌ای را از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۶۰ بر اقتصاد ایران تحمیل کردند. در سال ۱۳۶۱ به واسطه افزایش تولید نفت، رشد اقتصادی ایران با احتساب نفت مثبت و بدون احتساب نفت منفی بود.
در چنین وضعیتی، ایران در حالی از پس اداره جنگ هشت ساله با عراق که طولانی‌ترین جنگ کلاسیک جهان در قرن حاضر بود برآمد که شاخص‌های اقتصادی آن چنین قدرتی را تصور نمی‌کرد. به خاطر سرمایه‌های اجتماعی در کشور، عبور از تنگنا‌های اقتصادی با حمایت‌های مردمی اتفاق افتاد و ایران جنگ را با ملتی پشت سرگذاشت که قهرمانانه پای میهن خود ایستاده بودند.