رودخانه ارس به رادیواکتیو آلوده است
گروه جامعه :در حال حاضر سرطان معده در استان‌های اردبیل، آذربایجان غربی و شرقی شیوع بسیار بالایی دارد.
میزان بروز سرطان معده در این استان‌ها در مردان ۵۰ در هر ۱۰۰ هزار نفر و در زنان ۲۵ در هر ۱۰۰ هزار نفر در هر سال است. آب رودخانه ارس به‌ویژه در محدوده سد »خداآفرین« و دشت مغان، علاوه‌بر آلودگی به مواد پرتوزا، به فلزات سنگین و سمی مانند سرب و ترکیباتش، آرسنیک، ترکیبات آلومینیوم، نیکل، مس، آهن، منگنز و ۵۳ آلاینده دیگر نیز آلوده است. منشأ اکثر این آلاینده‌ها نیز کشور ارمنستان است.خبرنگاران در پیگیری موضوع آلودگی آب رودخانه ارس، ۱۱ مطالعه که از سوی نهادهای رسمی و دانشگاهی کشور و طی سال‌های ۱۳۹۹ تا زمستان ۱۴۰۱ انجام شده را بررسی کرده‌اند و این نتایج و آنچه در متن گزارش می‌خوانید حاصل همین بررسی‌هاست.اگرچه تاکنون خبرهای متعدد مبنی‌بر آلودگی آب ارس با مواد پرتوزا و فلزات سنگین منتشر شده است، اما کمتر اظهارنظری رسمی و دولتی درباره میزان این آلودگی‌ها به چشم می‌خورد. بااین‌حال، مطالعات زیادی در ایران وجود دارد که براساس نمونه‌گیری‌های متعدد، حجم بالای آلاینده‌ها در مبادی ورودی آب به ایران را تأیید و منشأ آلودگی را ارمنستان معرفی کرده‌اند.یکی از این مقالات، »تأثیرات آلودگی رودخانه مرزی ارس توسط کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران« است که زمستان ۱۴۰۱ در مجله»پژوهش‌نامه مطالعات مرزی« منتشر شده است.این گزارش که توسط اعضای گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه»شهید بهشتی« و گروه »ژئوپلیتیک« دانشگاه »عالی دفاع ملی« تهیه شده است، به صراحت می‌گوید:»بررسی‌ها و آزمایش‌های انجام‌شده حاکی از ورود پساب‌ها و آلاینده‌های صنعتی و معدنی بسیار مضر در رودخانه ارس است.«این گزارش تأکید می‌کند: »تحقیقات در حوزه استفاده از این آب آلوده در مناطق حاشیه مرزی رودخانه، نشانگر وقوع خسارت جبران‌ناپذیر در حوزه انسانی و محیط زیستی برای سه استان اردبیل، آذربایجان‌شرقی و غربی است که با تولید بحران‌های دامنه‌دار در این مناطق در ابعاد مختلف، امنیت ملی کشور را در آینده نزدیک از این منظر با مخاطره جدی مواجه می‌کند.«بخش دیگری از این گزارش بیان می‌کند که در سالیان گذشته و با بی‌توجهی مسئولانِ کشور ارمنستان، ارس به‌وسیله پساب‌های »صنعتی«، »معدنی« و »رادیواکتیو« مورد آلودگی بسیار خطرناکی قرار گرفته است: »این نوع آلودگی که درنهایت منجر به آلودگی آب آشامیدنی و آب بخش کشاورزی منطقه بزرگی از ایران می‌شود، با بروز انواع بیماری‌ها، بخش بزرگی از جامعه انسانی و زیستی کشور را با مخاطره مواجه کرده است و با به چالش کشیدن امنیت انسانی و غذایی، ابتدا امنیت بخشی از کشور و درنهایت امنیت ملی کشور ایران را با خطر جدی مواجه می‌کند.«
پساب هسته‌ای بدون تصفیه
اما آنچه مهمترین بخش این گزارش به نظر می‌رسد، بیان این نکته در مورد دو نیروگاه »متسامور« یک و دو است که در مجموع، سالانه ۲۸۸ تُن »اورانیوم« مصرف می‌کنند: »فاضلاب نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان بدون هیچ‌گونه تصفیه در جنوب ساداراک در موقعیت جغرافیایی عرض شمالی ۷۲۸٫۳۹۳۷ و طول شرقی ۵۵۶٫۴۴۴۸ وارد ارس می‌شود.«بر اساس این گزارش که جدی‌ترین سند بررسی آلاینده‌های رادیواکتیو ارس به شمار می‌رود، آمده است: »در کشور ارمنستان شهرهای صنعتی »مگری«؛ »آگاراک«، »نیو وادی« و »شوانیدزور« با صنایع معلوم و آلودگی‌های آشکار و پنهان که گاهی با حجم بالایی از کف رودخانه ارس یا تعبیه شده در مکان‌های کمتر قابل دید حتی توسط مرزبانی، وارد رودخانه ارس می‌شوند، تا کیلومترها ساختار بیولوژیکی آن را برهم ریخته‌اند.نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای و قدیمی و غیراستاندارد مذکور به رود ارس، به علت کهنگی قطعات و احتمال خطر آفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان توسط کارشناسان منطقه‌ای و بین‌المللی و اتحادیه اروپا تأیید شده است«.براساس این مطالعه، درباره آب مخزن سد »خداآفرین« این نگرانی وجود دارد که در حال حاضر چندصدهزار ایرانی آن را برای شرب استفاده می‌کنند و علاوه‌براین، آب این سد مورد بهره‌برداری تفریحی و آبزی‌پروری توسط تعاونی‌های فعال محلی و ملی است.این مطالعه بیان می‌کند که قطعاً اثرگذاری منابع آلوده بر سلامت این مخزن عظیم آبی، سلامت جسمی و وضعیت اقتصادی مردم بهره‌بردار از آن را با مشکلات جدی مواجه می‌سازد: »دریاچه سد خداآفرین، در موقعیت عرض شمالی و طول شرقی ۵۵۹٫۳۹۰۹، ۱۲۱٫۴۶۵۶ قرار دارد. این دریاچه مولود احداث سد و دریافت آب‌های رودخانه‌های »خمارلی« از آذربایجان و رودخانه ارس است. سدی که قرار است آب شرب شهرهای آذری ایران و آب کشاورزی سرزمین‌های وسیعی را در دو طرف مرز ایران و آذربایجان تأمین کند.آب رودخانه ارس در این منطقه حداکثر آلودگی را دارد و مملو از انواع آلودگی‌های خطرناک و فلزات سنگین است که بر کیفیت ارس تأثیر غیرقابل انکاری گذاشته است.«این گزارش یک‌بار دیگر در بخش نتیجه‌گیری، اطلاعات خود را تأیید و تأکید می‌کند: »ورود فاضلاب بسیار سمی و خطرناک به منابع آبی ارس ناشی از بهره‌برداری نیروگاه اتمی قدیمی متسامور توسط ارمنستان و احتمال خطر آفرینی فراوان جانی و محیط زیستی بنا به گزارش‌های کارشناسان منطقه‌ای و بین‌المللی دارد«.
تأیید دوباره رادیواکتیو
به نظر می‌رسد بخش زیادی از آنچه که مبنای پژوهش منتشرشده در »پژوهش‌نامه مطالعات مرزی« قرار گرفته است، علاوه‌بر مطالعات میدانی و آزمایشگاهی مربوط به گزارش‌هایی است که به انتشار عمومی نرسیده‌اند. یک منبع آگاه می‌گوید که در دولت، مجموعه‌ای از گزارش‌های محرمانه در این ارتباط وجود دارد. اما علاوه‌بر »محرمانه‌ها« منابع و مطالعات گوناگون دیگری نیز طی سالیان مختلف، وجود آلودگی رادیواکتیو در ارس را تأیید می‌کنند.
بهار ۱۴۰۲ مقاله‌ای علمی از سوی گروه‌های جغرافیای سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه »خوارزمی« تدوین شد که خشکیدن دشت‌های حاصلخیز منطقه به‌ویژه »مغان«، نابودی جنگل‌های »ارسباران« و تهدید امنیت غذایی در شمال باختری کشور را به‌دلیل آلودگی رودخانه ارس توسط ارمنستان و مشخص‌نبودن رژیم حقوقی رودخانه می‌داند. این گزارش در مورد عناوین کدگذاری‌شده آلاینده‌های ارس، ریختن پساب از خاک ارمنستان، ازبین‌رفتن ماهی‌ها و آبزیان رودخانه (طی سال‌های ۹۵ و ۹۶ گزارش‌ها و خبرهایی مبنی‌بر تلفات یکباره و گسترده ماهیان در پایین‌دست خداآفرین منتشر شده است)، آلوده‌شدن آب ارس به فلزات سنگین آلومینیوم، مس و آهن به میزان بیش از حد مجاز، رهاکردن پساب‌های صنعتی سنگین و نیروگاه هسته‌ای مستامور را به‌عنوان برخی از تهدیدهای ارس معرفی می‌کند که باید در مناسبات هیدروپلیتیک کشورهای حوضه آبریز »کورا-ارس« مورد توجه قرار گیرند.این گزارش در بخشی مجزا، منطقه »مِغری« ارمنستان را به‌عنوان محل ورود آلاینده‌ها به رودخانه اعلام می‌کند و بیان می‌کند که فاضلاب صنعتی و پساب حاصل از استخراج فلزات و همچنین ترکیبات پرتوزا از این منطقه به رودخانه وارد می‌شوند.در بخشی از پژوهشی که آذرماه سال گذشته توسط »کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و آب اتاق بازرگانی ایران« در مورد آثار و پیامدهای پروژه آناتولی شرقی موسوم به »داپ« منتشر شده است، نیز آمده است: »نیروگاه اتمی متسامور یکی دیگر از مهمترین منابع آلوده‌کننده رودخانه ارس قلمداد می‌شود. امروزه با ورود فاضلاب صنعتی این نیروگاه به رودخانه ارس، سلامت منطقه با تهدید جدی روبه‌رو شده است.«این گزارش در بخش دیگری می‌نویسد که ارمنستان مدت‌های طولانی است که از معادن مس واقع در حاشیه شمالی رودخانه ارس بهره‌برداری می‌کند و این اقدامات باعث کاهش کیفیت آب این رودخانه مرزی شده است. همچنین، تخلیه و انباشت پسماندها و باطله‌های معدنی مس در طول چندین دهه متمادی در طول رودخانه ارس از سوی ارمنستان و بعضاً شکست برخی از این سدهای باطله معدنی، باعث انتشار آلاینده‌های زیادی در این رودخانه و کاهش کیفیت آب می‌شود.
حجم بالای فلزات سنگین
اما مسئله آلودگی در ارس فقط به موارد پرتوزا که این مطالعات هم با محافظه‌کاری نام عناصر آن را قید نمی‌کنند، خلاصه نمی‌شود. در این رابطه یک مقاله از سوی »مجله ترویجی بوم‌شناسی منابع آبی« و با عنوان »آلودگی‌های رودخانه و سد ارس: فعالیت‌های انسانی یا تغییرات آب و هوایی«، در تابستان ۱۴۰۱ منتشر شده است. بر اساس نتایج این مطالعه از مجموع عناصری که به‌عنوان فلزات سنگین می‌شناسیم، ۵۹ نمونه فلز در آب و ۶۱ نمونه فلز در رسوبات وجود دارد. همچنین، این پژوهش بر وجود »سرب«بیش از حد مجاز و »آرسنیک« که حتی در ماهیان نیز آزمایش و تأیید شده، در آب ارس تأکید دارد.
سازمان محیط زیست وضعیت را می‌داند
اعداد این گزارش منطبق بر گزارشی است که »دفتر مدیریت و حفاظت آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست کشور» با همکاری »مرکز تحقیقات سلامت و محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تبریز« انجام داده است.براساس این گزارش که تحقیقی از آلاینده‌هاست، نتایج آنالیز نمونه‌های آب نشان می‌دهد که در ایستگاه مربوط به »کردشت« که در پایین‌دست هر سه »سد باطله« قرار دارد، غلظت فلزات و عناصر در آب رودخانه ارس به‌طور معنی‌داری نسبت به ایستگاه‌های بالادست یعنی »دوزال« (ما بین سد باطله دوم و سوم) و همچنین بالادست شهر نوردوز افزایش می‌یابد. این موضوع نشان‌دهنده آن است که پساب تخلیه‌شده از سد باطله سوم، احتمالاً نقش بسزایی در این‌خصوص ایفا می‌کند و آلودگی ناشی از سد باطله سوم به‌صورت چشمگیری بر کیفیت آب رودخانه ارس تأثیر می‌گذارد. این افزایش غلظت به وضوح در خصوص فلزات و عناصری مانند »نقره«، »آلومینیوم«، »سریوم«، »باریم«، »کبالت«، »کروم«، »مس«، »آهن«، »منگنز«، »مولیبدن«، »فسفر«، »سرب«، »بیسموت«، »تیتانیوم«، »وانادیوم«، »ایتریوم« و »روی« دیده می‌شود. این فلزات در آب باتوجه‌به ترکیبات مربوط به معدن مس آگاراک، مشخص‌کننده منشأ آلودگی است.
سرب، خطرناکترین آلاینده فلزی
نکته مهم درباره آب ارس، آلودگی آب این رودخانه به فلز سرب است. استاندارد آب پاک ایالات متحده، مقدار مجاز برای سرب در آب آشامیدنی را »صفر« ذکر کرده است؛ اما حداکثر مجاز سرب براساس استاندارد ملی ایران در آب شرب ۱۰ میکروگرم در لیتر تعیین شده است. براساس نتایج آنالیز، غلظت فلز سرب قبل از نوردوز ۸٫۴۱ میکروگرم در لیتر است که در دوزال به ۲۷٫۰۴ میکروگرم در لیتر و در کردشت به ۱۴۰٫۸۴ میکروگرم در لیتر (۱۴ برابر حدمجاز) افزایش می‌یابد. در سد خداآفرین نیز این مقدار ۲۶٫۶۱ میکروگرم در لیتر تعیین شده است که بیش از ۲٫۶ برابر حد مجاز است. باتوجه‌به خطرات ناشی از مواجهه با سرب، به نظر می‌رسد یکی از مهمترین خطرات بهداشتی و محیط‌زیستی ناشی از آلودگی آب رودخانه ارس توسط معدن آگاراک و تخلیه سرب به آب رودخانه ارس باشد که منجر به آلودگی شدید آب این رودخانه شده و نهایتاً سد خداآفرین را نیز آلوده کرده است.نتایج این پایش، همچنین در مورد افزایش »تیتانیوم« و »وانادیوم« نیز هشدار می‌دهد و اضافه می‌کند: »آخرین نکته در خصوص آلودگی رودخانه ارس، مشاهده »آرسنیک« در آب این رودخانه در مقادیر بالای حدمجاز ۱۰ میکروگرم در لیتر است که جای بررسی دارد. البته این موضوع به بالادست شهر نوردوز مربوط می‌شود و احتمالاً منابع آلودگی در طول مسیر بالادستی وجود داشته باشد.«همچنین گزارش دیگری با عنوان جنبه‌های محیط‌زیستی آلودگی‌های محیطی رودخانه ارس، از سوی گروه مدیریت محیط زیست دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه علوم و تحقیقات منتشر شده است که وجود »نیترات« و »نیتریت« در آب ارس را تأیید می‌کند. براساس این گزارش، نیترات و نیتریت آب بیش از حد مجاز است. به گزارش آراز آذربایجان به نقل از عصر ایران ،اندازه‌گیری نیترات آب در این پایش به نتیجه میانگین ۳۲۳ رسیده است که ۱۸۷ واحد از میزان استاندارد است. این عدد در مورد نیتریت برابر با ۰٫۶۷ میکروگرم در لیتر یعنی ۰٫۱۷ میکروگرم در لیتر بیشتر از حد مجاز است. این گزارش در بخش نتیجه اعلام می‌کند که میزان »سدیم«، »پتاسیم« و نیترات تقریباً در تمامی ایستگاه‌ها بالا بوده است که آن را به استفاده بی‌رویه از سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی و همچنین ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی نسبت داده است.
نوشته شده توسط admin در سه شنبه, ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ ساعت ۹:۰۷ ق.ظ
