تکم چی ها پیش‌قراولان بهار…
علی رزم‌آرای
گروه فرهنگی: تکم¬گردانی و تکم¬خوانی دیرینه آیینی است که همواره در خطه پر نقش و نگار آذربایجان، از دیرباز بین مردم از ارزش و جایگاه ویژه¬ای برخوردار است. تکم و تکم چی¬ها پیام آوران بهار و دوستی و نشاط هستند.
واژه تکم از دو بخش تکه و م تشکیل شده است. تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل (هم‌ریشه با قوچ باستانی و اساطیری) که همیشه در راس گله حرکت می¬کند و گله را به چراگاه و محل¬های معین هدایت می¬کند و م ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی بز نرمن است. به کسی که تکم را می‌گرداند و با آن اشعار نغز و شیرن را می¬¬خواند، تکم¬چی می¬گویند. تکه به معنی بز نر پیش قراول است. اگر غیر از این باشد به آن کچی می¬گویند که به معنی بز است. تکم متشکل از یک عروسک چوبی است به قطر حدود ۴ سانتیمتر، طول ۲۵ و عرض ۱۲ الی ۱۵ که آن را آذین می‌کنند. در آذربایجان این عروسک خاص مراسم نوروز است. آیین تکم (تکم خوانی و تکم گردانی) عمری دراز در خطه آذربایجان دارد و متأسفانه مثل اکثر آیین¬های اصیل در حال فراموشی است. منشاء آن، محل پیدایش و روند تکاملی آن در هزار توی تاریخ گم شده است و تلاش ما بر این است که شواهدی را پیدا کنیم و در کنار هم بچینیم تا به این فرهنگ و سنت قدیمی هویت بدهیم. تکم به خودی خود شاید فاقد ارزش باشد، ولی افرادی که به آن‌ها تکم¬خوان و یا تکم گردان می¬گویند با خواندن اشعار متناسب با عید و زندگی روزمره مردم به آن هویت خاصی داده¬اند. در اصل و با توجه به محدوده سنتی این آئین، تکم¬خوان¬ها معمولاً از کوهستان¬ها می¬آیند و اشعاری را درباره نوروز، زایش و نوزایی می>خوانند و علامت مشخصه آن‌ها نیز همین بز تزیین شده و تکم است. بز (هم‌ریشه یا قوچ باستانی و اساطیری) در تاریخ خاورمیانه و در تاریخ ایران زمین در اکثر داستان¬ها آمده و یکی از اساسی¬ترین مولفه¬های اسطوروی و به معنی برکت و زایش است و بر اساس تصاویر به دست آمده از دل غارها، در دوران پیش از شهرنشینی نیز اهمیت آن برای انسان آشکار شده بود. انسان عهد باستان برای رسیدن به پاسخ¬ها و غلبه بر ترس خود همیشه در ارتباط با اسطوره¬ها متوجه آیین¬هایی بوده و بر این اساس اموری را انجام می¬داده که آیین تکم¬خوانی یکی از اشکال نمایشی آن در منطقه آذربایجان محسوب می¬شود. تکم خوانی یک نمایش عروسکی و یکی از شاخه¬های فرهنگ شفاهی ماست که اگر نادیده گرفته شود به معنی نادیده گرفتن و پشت سر گذاشتن میراث فرهنگی خود ماست و نخستین نتیجه آن این خواهد بود که نسل آینده جایی پای محکمی برای گذاشتن نخواهد داشت. معمولاً آیین¬های نمایشی از جوامع کشاورزی نشأت می¬گیرند و به همین علت بسیار با طبیعت همگون بوده و با صفا هستند. آیین تکم¬خوانی هم که از جامعه روستایی و کشاورزی خطه آذربایجان سرچشمه گرفته، متأسفانه با پیشرفت علم و تکنولوژی، صنعتی شدن و گسترش شهرنشینی و در نهایت به علت فراهم نبودن بستر ارائه آن عقب نشینی کرده و به عنوان یک نشانه منسوخ در حال فراموشی است. تکم¬گردانان مثل کسانی هستند که در دوره پیشا تاریخ در دربار شاهان دعا می>کردند و از پادشاهان هدایایی می‌گرفتند. تکم گردانان مژده بهار را می¬دهند و مژدگانی می¬گیرند و به این مژدگانی پای (سهم) می¬گویند و گرفتن آن را حق خودشان می¬دانند. آیین تکم¬گردانی با ارزش¬گذاری مجدد بازشناسی و کاربردی کردن آن قابل احیا و گسترش است ولی لازمه این امر آن است که متصدیان امر فرهنگ احیای آن را برای خود وظیفه دانسته و فقط در روزهای نوروز به فکر استفاده صوری از این آیین نیفتند. این عروسک شادی بخش می¬تواند همراه با شادی¬ها و غصه¬هایمان و با نگاهمان به جامعه همراه شده و ما را یاری کند. وقتی فرزندان ما تکم را نبینند و صدای پای چوبی آن را نشنوند و آن متلک¬هایی را که تکم¬گردانان می¬گویند، نشنوند، گنجینه خاطراتشان پر نخواهد شد و انتظار ما از فرزندانمان برای مقابله با سایر فرهنگ¬ها راه به دور از واقعیت¬های موجود خواهد برد. آذین¬بندی تکم: تکم عروسکی است چوبین که روی آن را با مخمل یا پارچه¬هایی به رنگ قرمز می¬پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله سکه و نیز پارچه¬های الوان و حتی آیینه تزیین می¬کنند. تکم با قطعات پارچه¬ای رنگی آذین¬بندی شده مانند گل¬های بهاری است که هر رنگ و گل این تکم معنای خاص خود را دارد. رنگ سرخ به معنی شادی و نشاط است. این رنگ در فرهنگ آذربایجان خیلی مورد استفاده قرار می¬گیرد و به طوری که حتی لباس عروس¬های این خطه در سال‌های نه چندان دور سرخ رنگ بوده است. گاهی تکم برخی از تکم¬چی¬ها به جای بز شتر است و شعرهایشان نیز با همین تغییر شکل تکم عوض می¬شود مثلاً: آق دوه¬نون گوزلری / یره¬گیرمز دیزلری بو ایامین قیزلاری/ کبین کسر اوزلری؛ پس تکمچی¬ها گاهی به جای بز، از شتر نیز استفاده می¬کردند. چرا که حیوانات همه از نشانه‌ای زندگی در طبیعت است و هر کدام از این حیوانات نیز به عنوان سمبلی از زندگی محسوب می¬شوند.
اشعار تکم خوانی: مهم‌ترین بخش آیین تکم گردانی خواندن اشعار آن است. نمایش¬های آیینی ساختار نمایشی محکمی ندارند و ساختار نمایشی آن‌ها بسیار ساده، صمیمی و روان بوده و بیشتر بیانگر مفاهیم انسانی عصر خودشان است. اشعار تکم خوانی از نظر ساختاری جزو ترانه¬های عامیانه محسوب می¬شوند. اوزان و هارمونی آن با توجه به نیاز و مقتضیات زمان جابه‌جا و عوض می¬شود و هر تکمچی یا تکم¬گردان می¬تواند با آزادی کامل اشعار این آیین را عوض کند. در میان اشعار تکم¬خوانی گاهی اشعار مذهبی نیز به چشم می¬خورد. این اشعار بر اساس مستندات موجود از زمان صفویه که بنیان گذار شیعه در ایران هستند وارد این آیین شده و اغلب در سال¬هایی که ایام نوروز با مناسبت¬های مذهبی هم‌زمان می¬شده از این اشعار مذهبی استفاده می‌شده است.
زمان اجرای آیین تکم خوانی: زمان اجرای آیین تکم خوانی چند روز مانده به چهارشنبه سوری است. بر اساس رسمی دیرین در خطه آذربایجان در اسفندماه (بایرام آیی) هر هفته جشنی برای استقبال از بهار بر پا می¬شود و معمولاً مردم این جشن¬ها را از اولین چهارشنبه اسفند معروف به یالانچی چرشنبه (چهارشنبه دروغکی) شروع می¬کنند. دومین چهارشنبه که به خبرچی است، سومین چهارشنبه نیز کول چرشنبه (چهارشنبه خاکستری) و چهارمین چهارشنبه نیز گول چرشنبه (چهارشنبه گل) گفته می¬شود. تکمچی¬ها و تکم¬گردانان در بین دو چهارشنبه آخر یعنی کول چرشنبه و گول چرشنبه شروع به هنرنمایی کرده و با خواندن اشعارشان مژدگانی آمدن عید را داده و فرا رسیدن نوروز را اعلام کرده و پای خود را می¬گیرند.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۶ اسفند ۱۳۹۲ ساعت ۴:۴۴ ق.ظ
