گزارش//

کاهش ۲۷ درصدی مصرف آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با کمک کشاورزی پایدار

کیمیا عبدالله پور
گروه گزارش: کشاورزی بخش زیادی از منابع آبی کشور را مصرف می‌کند که این مساله در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به طور محسوسی دیده می‌شود بر این اساس اقدامات طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در بخش کشاورزی پایدار، موجب شد تا مصرف آب ۲۷ درصد و مصرف نهاده‌های شیمیایی بین ۲۵ تا ۴۰ درصد کاهش یابد.
آب و تالاب دو جزو جدا ناشدنی از هم هستند چون حیات تالاب به آب وابسته است، شاید در نگاه اول اینطور به نظر برسد که آب نیازی به تالاب ندارد در حالی که یکی از کارکردهای این حوضه های آبی، ذخیره و حفظ کردن منابع آبی زیر زمینی است، پس برای ادامه حیات به همدیگر نیاز دارند، اما چند سالیست که توازن میان این دو به هم خورده و آب مورد نیاز به تالاب ها نمی رسد، کارشناسان چند عامل از جمله تغییر اقلیم و کم بارشی را علت آن می دانند اما عده زیادی از کارشناسان علت اصلی را توسعه کشاورزی آنهم به روش سنتی و نحوه آبیاری غرقابی اعلام می کنند که دیگر در بسیاری از نقاط دنیا منسوخ شده است.
در این میان نمونه بارز این جدایی میان آب و تالاب، دریاچه ارومیه است که چند سالیست با خشکی دست و پنجه نرم می کند؛ هر چند چندی پیش با افتتاح پروژه کانال سد کانی سیب و انتقال ۳۰۰ میلیون متر مکعب به سمت دریاچه، جان تازه ای به این پیکر رو به احتضار بخشیده شد اما نباید از سهم کشاورزی و مصرف آب در باغات و مزارع حوضه آبریز دریاچه و نقش آن در تشنه لبی دریاچه ارومیه غافل شویم، البته سازمان حفاظت محیط زیست با علم بر این حقیقت، با همکاری سازمان ملل اقدام به اجرای طرح حفاظت پایدار از تالاب های ایران کرده که امسال ۹ سال از زمان اجرای آن می گذرد.
یک بخش مهم این طرح کشاورزی پایدار است که با هدف آموزش جوامع محلی در راستای کاهش مصرف آب و نهاده های کشاورزی فعالیت می کند که هماهنگ کننده کشاورزی پایدار طرح حفاظت از تالاب های ایران در این باره گفت: اجرای فعالیت‌های استقرار کشاورزی پایدار مبنی بر تعهدات بین سازمان حفاظت محیط‌زیست به عنوان نماینده دولت ایران و با پشتیبانی مالی دولت ژاپن از سال ۱۳۹۳ در استان های آذربایجان غربی و شرقی با هدف کاهش تعارض بخش کشاورزی و تالاب آغاز شد که دریاچه ارومیه و تالاب های اقماری از جمله کانی برازان، سولدوز، قوریگل و دیگر تالاب‌ها را پوشش می داد، این فعالیت‌ها با همکاری سازمان‌های جهاد کشاورزی و ادارات کل حفاظت محیط‌زیست این استان‌ها پیاده‌سازی شد.
محمد رضا اکبری افزود: برای اجرای استقرار کشاورزی پایدار در روستاهای هدف با کمک جوامع و شرکت‌های محلی و دست اندرکارانی که در سطح استان در زمینه کشاورزی مسوول هستند اقدامات ظرفیت گستری انجام و به دنبال آن با بهره‌مندی از رویکردهای مشارکتی اعتماد کشاورزان برای کاهش مصرف آب در سطح مزرعه جلب شد.
وی اظهار داشت: از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ در ۱۸۳ روستا در آذربایجان‌های غربی و شرقی ورود و تلاش کردیم تا یک سری تغییرات را در سطح جامعه محلی و به خصوص در سطح مزارع ایجاد کنیم، بعد از اینکه در این روستاها تجربه موفقی داشتیم در سال ۱۴۰۰ به استان‌های فارس و خوزستان ورود کردیم تا تجربه آذربایجان ها را در این دو استان توسعه دهیم، در سال های ۱۴۰۲-۱۴۰۰ همچنان ۳۹ روستا به روستاهای آذربایجان غربی و شرقی اضافه کردیم و در ۱۶ روستا در استان فارس و ۱۶ روستا در استان خوزستان فعالیت‌های استقرار کشاورزی پایدار را توسعه دادیم، طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در یک دهه اخیر در ۲۵۴ روستا به عنوان سایت اجرایی اقدام به عملیاتی کردن استقرار کشاورزی پایدار و جلب مشارکت جوامع محلی کرده است.
وی ادامه داد: در این مدت ۱۶ هزار کشاورز را آموزش دادیم و در سطح ۵ هزار و ۲۰۰ مزرعه تغییرات بهزراعی و بهنژادی داشتیم که منجر به کاهش مصرف آب و نهاده های شیمیایی و جلب مشارکت جامعه محلی برای حفاظت از تالاب ها شد.هماهنگ کننده کشاورزی پایدار در طرح حفاظت از تالاب های ایران گفت: از آغاز اجرای پروژه، هر ساله با کمک موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی و بر اساس برداشت های میدانی خود کشاورزان داده‌ها را رصد و پایش می‌کنیم که بر اساس این داده ها و ارزیابی‌های مستمر در این مزارع پایلوت، به طور میانگین ۲۷ درصد شاهد کاهش مصرف آب آبیاری بوده‌ایم، همچنین بین ۲۵ تا ۴۰ درصد مصرف نهاده های شیمیایی کاهش یافته است، این در حالیست که همراه با این کاهش مصرف آب و نهاده ها، میزان تولیدات کشاورزی حدود ۱۶ درصد افزایش یافته است.
به گفته وی حدود ۶ هزار هکتار اراضی در استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، فارس و خوزستان تحت پوشش این طرح قرار دارد که این مقدار سهم کمی از سطح کل اراضی هر چهار استان را پوشش می‌دهد.
وی اظهار داشت: قبل از اینکه الگوسازی استقرار کشاورزی پایدار شروع شود نسبت به تعارض بین بخش کشاورزی و حفاظت تالاب‌ها یک نگاه افراطی وجود داشت که می‌بایست بخش کشاورزی به طور کامل تعطیل شود که قطعاً با توجه به اقتصاد کشاورزی محور روستاهای پیرامون تالاب‌ها و سیاست‌های کلان درباره امنیت غذایی این موضوع امکان پذیر نبود، اما طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با نگاه و رویکرد متفاوتی وارد عرصه شد و تلاش کرد به جای تغییرات غیر ممکن به دنبال تغییراتی هر چند کوچک اما اثرگذار، مشارکتی و عملگرا باشد.
اکبری ادامه داد: به عنوان مثال برای محصول گوجه فرنگی به طور متوسط به ازای هر هکتار ۵ هزار و ۵۰۰ متر مکعب آب مصرف می‌شود، این در حالیست که نمی توان تولید گوجه فرنگی را متوقف کرد چون منبع امرار معاش بخشی از جوامع روستایی است و قاعدتاً بخشی از صنایع غذایی کشور به آن وابسته است، بنابراین طرح حفاظت از تالاب ها تلاش کرد تا با انجام یک سری آموزش ها و ظرفیت‌افزایی‌ها برای کشاورزان و اجرای روش هایی برای کاهش مصرف آب در سطح مزرعه، به دنبال بهبود راندمان آبیاری برای این محصول باشد، بر این اساس با توجه به پیاده‌سازی روش های کشاورزی پایدار برای تولید گوجه فرنگی، مصرف آب آبیاری برای تولید این محصول در هر هکتار حدود ۵۰ درصد کاهش یافته است که اگر این مقدار را برای کل اراضی تحت پوشش گوجه فرنگی در کشور تعیم دهیم شاهد صرفه جویی قابل توجه آب آبیاری در سطح کشور خواهیم بود.
هماهنگ کننده کشاورزی پایدار در طرح حفاظت از تالاب های ایران تاکید کرد: بنابراین با کمک رویکرد کلی که در زمینه جلب مشارکت جوامع محلی داشتیم به روستاهای مختلف ورود کردیم و در نهایت شاهد کاهش مصرف آب و نهاده های کشاورزی در سطح مزارع و باغات بودیم.
وی گفت: البته باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که با اجرای یک سری اقدامات فقط در ۱۶ روستا در یک استان بزرگ مانند استان فارس نمی‌توانیم شاهد تغییرات چندان بزرگی باشیم، اما بدون شک با حضور و حمایت ذینفعان کلیدی مانند وزارتخانه های جهاد کشاورزی و نیرو این تجربیات و پایلوت های محدود را به تمام سطح استان می‌توان تعمیم داد که دراین شرایط قطعا اثرش بسیار چشمگیر خواهد بود.
وی با اشاره به اینکه روش های جدیدی را با هدف کاهش مصرف آب در این روستاها اجرا کردیم اظهار داشت: به عنوان مثال فناوری آبیاری زیرسطحی را در آذربایجان‌های غربی و شرقی توسعه دادیم که بیش از ۷۵ درصد کاهش مصرف آب در سطح مزرعه را به همراه داشت، اما به طور میانگین برای تمام روش های استقرار کشاورزی عدد کلی ۲۷ درصد در کاهش مصرف آب به دست آمده است.
اکبری افزود: یکی از موضوعاتی که دهه‌های گذشته مطرح شد تاثیر تغییرات اقلیمی است که پدیده ای فراگیر است، آنچه که در راستای کاهش اثرات تغییر اقلیم مورد توجه قرار گرفته کاهش انتشار گاز دی اکسید کربن به عنوان یکی از گازهای گلخانه‌ای است، بر اساس پایش انجام شده در سال زراعی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ درباره تاثیر اقدامات استقرار کشاورزی پایدار بر کاهش این گاز گلخانه‌ای، مشخص شد که با پیاده‌سازی روش های کشاورزی پایدار در سطح مزرعه برای برخی از محصولات به طور میانگین موجب کاهش تولید ۳۲ درصد کمتر گاز دی اکسید کربن می‌شود که در صورت تعمیم این موضوع می‌توان به طور قابل توجه و گسترده‌ای در راستای کاهش و تعدیل اثرات تغییر اقلیم در بخش کشاورزی گام برداشت.
وی در پاسخ به اینکه وقتی آب بیشتری باقی می ماند کشاورزان اقدام به توسعه مزارع خود می کنند گفت: موضوعی که وجود دارد این است که طرح حفاظت از تالاب های ایران به عنوان یک نهاد واسط بین برنامه توسعه ملل متحد و سازمان حفاظت محیط زیست فعالیت می کند و به دنبال الگو سازی جلب مشارکت برای تغییرات اجتماعی کشاورزان در سطح مزارع است، طرح استقرار کشاورزی پایدار به دنبال پاسخ به این سوال بوده که آیا می توانیم با استفاده از روش‌های نوین تغییراتی را در سطح مزارع ایجاد کنیم که با حفظ تولید و درآمد کنونی کشاورز در کاهش مصرف آب آبیاری موثر باشیم؟ اگر می‌توانیم چگونه؟ که طرح حفاظت از تالاب‌های ایران چگونگی آن را شناسایی، پیاده‌سازی و الگوسازی کرده است و اکنون در مرحله ای است که نیازمند بسط و توسعه بیشتر است.
هماهنگ کننده کشاورزی پایدار در طرح حفاظت از تالاب های ایران افزود: با توجه به اینکه این الگو در حدود یک درصد از مساحت کل اراضی کشاورزی استان‌های آذربایجان غربی و شرقی و بخش کوچکی از اراضی کشاورزی استان‌های فارس و خوزستان پیاده‌سازی شده است نمی‌توان به این سوال پاسخ قطعی داد و در صورت توسعه این الگو در سطح کشور لازم است که به این ملاحظه کلیدی یعنی نظارت و جلوگیری از توسعه اراضی کشاورزی به موازات کاهش مصرف آب آبیاری توجه ویژه شود.
وی اظهار داشت: اما درباره این سوال همچنین باید بگویم که برپایه گزارش‌های ارزیابی اقتصادی- اجتماعی و نظارت برای سایت‌های طرح با کاهش مصرف آب آبیاری در سطح مزرعه توسعه اراضی از سوی کشاورز رخ نداده است، اما اگر وسعت جغرافیایی تحت پوشش پروژه توسعه پیدا کند، یک همکاری بین بخشی برای کنترل و مدیریت آن لازم است.
اکبری افزود: علاوه بر اجرای بخش های مختلف پروژه، همزمان با فعالیت هایی که در راستای کاهش مصرف آب آبیاری داشتیم یک سری رویدادهای محیط زیستی هم تعریف کردیم، مثلا هر سال در مناسبت های محیط‌زیستی از جمله روز جهانی تالاب در روستاهای پایلوت کارگاه های آموزشی برگزار می‌شود و تلاش شده است با آگاهی افزایی حساسیت‌های اجتماعی برای حفاظت از تالاب و محیط زیست را پررنگ کنیم و جامعه محلی نسبت به این مساله موثرتر از قبل رفتار کند.
وی تاکید کرد: در بخش کشاورزی یک سری سیاست‌های کلی برای امنیت غذایی وجود دارد که ذینفعان مختلفی از جمله وزارتخانه‌های کشور، جهاد کشاورزی و نیرو در سطح ملی و استانداری‌ها، سازمان‌های جهاد کشاورزی و سایر دستگاه‌های اجرایی در سطح استانی درگیر این سیاست‌ها هستند، بنابراین کاهش مصرف آب‌ آبیاری در چارچوب این سیاست‌ها تنها رویه عملگرا و منطقی است که طرح ما با این هدف وارد فضای همکاری شد و اقدام به پیاده‌سازی و الگوسازی استقرار کشاورزی پایدار کرد.
وی با اشاره به اینکه مقیاس جغرافیایی تحت پوشش طرح کوچک است گفت: رسالت یک پروژه بین المللی این است که پیغامی برای آن جامعه داشته باشد و طرح حفاظت از تالاب های ایران در بخش کشاورزی می خواست این پیغام را بدهد که اگر بخواهیم تغییری در جامعه محلی و بخش کشاورزی ایجاد کنیم که موجب کاهش مصرف آب شود و در عین حال تولید و درآمد کشاورز هم ارتقا پیدا کند؛ قابل انجام است.
هماهنگ کننده کشاورزی پایدار در طرح حفاظت از تالاب های ایران درباره حمایت مالی از پروژه اظهارداشت: فعالیت های استقرار کشاورزی پایدار طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با حمایت مالی دولت ژاپن صورت گرفته است و خلاء همکاری دستگاه های اجرایی برای پشتیبانی مالی از آن وجود دارد، نهادهای ملی، با به روز رسانی سیاست های کلان بخشی، باید نقش پررنگ تری در توسعه و استقرار این اقدامات و رویکردها داشته باشند، در مدت ۹ سال فعالیت پروژه، سالانه یک میلیون دلار از ژاپن حمایت دریافت کردیم که حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد آن در بخش کشاورزی هزینه شده است، برپایه ارزیابی‌های انجام شده به ازای یک میلیارد تومان هزینه در فعالیت‌های استقرار کشاورزی پایدار در مدت یک سال زراعی، شاهد ایجاد اشتغال برای ۱۸ کارشناس محلی در حوزه کشاورزی، آموزش و ظرفیت‌افزایی برای ۱۴۰ کشاورز، کاهش مصرف ۵۵۰۰۰ متر مکعب آب آبیاری و افزایش ۱۳۸ تن تولید برای محصولات کشاورزی هستیم.
وی در پاسخ به این سوال که چرا این میزان صرفه جویی در روند بهتر شدن دریاچه ارومیه دیده نمی شود گفت: مساحتی که ما تحت پوشش قرار دادیم حدود یک درصد از کل اراضی منطقه است بنابراین این میزان چگونه می تواند سهم بزرگی در احیای دریاچه ارومیه داشته باشد؟ باید به تمام حوضه آبریز تعمیم داده شود تا اثرش قابل ملاحظه باشد، هر چند که در شرایط فعلی نیز این اقدامات اثر مثبتی در بیلان آب حوضه و همچنین ارتقاء شرایط اقتصادی-اجتماعی و تاب آوری جوامع محلی داشته است.به گزارش آراز آذربایجان به نقل از ایرنا،اکبری تاکید کرد: ما به عنوان یک پروژه این مقیاس را تحت پوشش قرار دادیم و تغییرات را الگوسازی کردیم حالا دیگر دستگاه های ذیربط چه در سطح ملی و چه در سطح استانی، می توانند وارد عمل شوند؛ انتظار ما این است که ذینفعان کلیدی در سطوح ملی و استانی نتایج این طرح را به تمام اراضی کشاورزی استان تعمیم دهند و فضا را مدیریت کنند که این امر یک همکاری فرابخشی و کلان می طلبد.