نقش مراتع و منابع طبیعی آذربایجان غربی در توسعه دامداری و کشاورزی

مهدی قلی پور
گروه اقتصادی: با وجود این که آذربایجان_غربی تنها ۶/۲ درصد مساحت کشور را در بر می‌گیرد، اما اراضی آن بیش از ۶ درصد کل اراضی مزروعی کشور را شامل می‌شود و این استان با توجه به وجود مراتع نسبتا خوب خود توانسته نقش مهمی را در دامداری کشور ایفا نماید.
منابع طبیعی منبع درآمد قشر روستایی کشور است و استفاده بی رویه به منظور تأمین معیشت و عدم وجود برنامه صحیح در حفاظت از این منابع خدادادی مشکلات عدیده ای را به بار آورده است و برای جلوگیری از تخریب منابع طبیعی یک عزم ملی و برنامه منسجم بلند مدت حداقل برای کُند کردن آهنگ این مسئله در صورت عدم وجود توان برای جلوگیری ضروری است.
نتایج ممیزی‌های اخیر مراتع کشور نیز نشان می‌دهد که وضعیت موجود مراتع کشور فاصله زیادی با وضعیت مطلوب آن دارد. همچنین بهره_برداری سنتی از مراتع و اجرای طرح‌های توسعه‌ای با سرعت در اجراء از قبیل ایجاد راه‌های روستایی و شبکه گازرسانی بدون هماهنگی با اداره منابع طبیعی از جمله عوامل موثر در ایجاد مشکلات منابع طبیعی است.
آذربایجان غربی یکی از مناطق مستعد کشاورزی در کشور است و با وجود این که این استان تنها ۲/۶ درصد مساحت ایران را در بر می‌گیرد، اما اراضی آن بیش از ۶ درصد کل اراضی مزروعی کشور را شامل می‌شود. ویژگی‌ها و خصوصیات طبیعی و اقلیمی استان بر توان بالقوه کشاورزی منطقه افزوده است. ۶۰ درصد وسعت استان را مراتع تشکیل می‌دهد و این وظیفه دستگاه‌های مسئول و نهادهاست که در حفاظت از مراتع و ترویج فرهنگ صیانت از منابع طبیعی اهتمام داشته باشند.
وجود ایلات و عشایر که تامین معیشت آن‌ها در درجه اول از طریق دامداری و در درجه دوم با کشاورزی انجام می‌گیرد؛ در رونق دامداری استان تأثیر به سزایی داشته است. استان آذربایجان غربی با توجه به وجود مراتع نسبتا خوب خود توانسته نقش مهمی را در دامداری کشور ایفا نماید.
دامداری در این منطقه به صورت صنعتی و سنتی رواج دارد و امروزه گرایش به سمت واحد های صنعتی در این استان افزایش چشمگیری داشته است.
در این استان، با توجه به تنوع آب و هوایی، از مراتع به صورت ییلاق، قشلاق، میان بند و چمنزارهای دشتی برای چرای دام استفاده می‌شود. دام پروران از مراتع ییلاقی در فصل زمستان از مراتع میان بند در فصول پاییز و بهار برای چرای دام استفاده می‌کنند.
مراتع استان تحت تأثیر سه ناحیه‌ی آب و هوایی به سه دسته تقسیم می‌شوند که مراتع ناحیه جنگل‌های خشک که عمدتاً مراتع ییلاقی‌اند و مراتع ناحیه نیمه استپی که شامل مراتع میان بندند و مراتع ناحیه استپی که شامل مراتع قشلاقی اند.
نقش مراتع در توسعه اجتماعی و اقتصادی استان آذربایجان غربی بی بدیل است چرا که تولید مواد پروتئینی و لبنی، جلوگیری از فرسایش خاک، رفع نیازهای تفریحی و گردشگری، پرورش گیاهان دارویی، مکانی مناسب برای پرورش زنبور عسل و اشتغال نیروی انسانی را در پی دارد.
از سوی دیگر رشد و توسعه مراتع موجب می‌شود که همه عوامل زنده و غیر زنده محیط طبیعی، اعم از آب، هوا، خاک، پوشش گیاهی و موجودات زنده گیاه خوار و گوشت خوار بر یکدیگر اثر متقابل دارند، بتوانند یک اکوسیستم را به وجود می‌آورند که پوشش سبز گیاهان مرتعی عضو اصلی و مهم آن است. هرگونه تغییر و تحول در روند تکاملی این اکوسیستم باعث بروز مشکلات زیست محیطی خواهد شد.
کارشناسان معتقدند به منظور حفظ، احیا، توسعه و بهره برداری از مراتع، طرح‌هایی مانند کپه کاری، بذرپاشی، کود پاشی، بوته کاری، قرق احداث آبشخوار، مرمت چشمه، حفر چاه مالداری و حفظ ذخیره بارش باید اجرا شود.
این در حالی است که شهر ارومیه و حومه آن نیز به عنوان مرکز آذربایجان غربی از جهت منابع طبیعی یکی از غنی‌ترین مناطق آذربایجان غربی محسوب می‌شوند. انواع درختان کهن سال در میان چمن زارهای سبز و خرم و باغ‌ها و بوستان‌های با صفا این شهرستان را در برگرفته‌اند.
ارومیه از نظر کشاورزی، باغ داری و دامداری خودکفا بوده و جایگاه مناسبی دارد. پارک ملی چشمه‌های متعدد منطقه، مناطق حفاظت شده کوه‌های سر به فلک کشیده، مراتع ییلاقی و از همه مهم‌تر دریاچه ارومیه به همراه جزایر متعدد داخل آن و زیستگاه‌های پرندگان عمده‌ترین جاذبه‌های طبیعی شهرستان ارومیه را تشکیل می‌دهند. شرایط مناسب مناطق مختلف استان برای دامداری و کشاورزی باعث شده تا سالانه بیش از دو هزار میلیارد ریال از مراتع این استان بهره برداری شود و این میزان بهره برداری از مجموع دو میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار از مراتع سطح استان انجام می‌گیرد.
از سوی دیگر، مدیریت فنی و چرای دام‌ها کاهش دام‌ها و گسترش دامداری‌های صنعتی از نیازمندی‌های بخش دامپروری برای توسعه استان به حساب می‌آید.
هم اکنون بیش از دو میلیون راس دام مازاد در مراتع استان در حال تعلیف هستند و چهار میلیون و ۷۰۰ هزار واحد دامی از مراتع استان تعلیف می‌کنند که متأسفانه نیمی از این دام‌ها مازاد بر وسعت مراتع مشغول چرای بی رویه هستند.
این در حالی است که بیشترین بهره برداران منابع طبیعی در استان روستاییان و عشایر هستند و با برنامه ریزی‌های به عمل آمده در برنامه پنجم توسعه این تعداد دام به نصف کاهش خواهد یافت.
مشارکت و ترویج در موضوع حفاظت و توسعه عرصه‌های منابع طبیعی در مدیریت کلان یکی از مهم‌ترین مقوله‌هایی است که در باید از سوی همه نهادها و ارگان‌ها و مسئولان مورد توجه و عنایت قرار گیرد و بدون شک تنها در سایه همدلی و همکاری همه می‌توان این میراث عظیم خدادادی را حفظ و صیانت کرد.
باید در کنار استفاده از همه ابزارهای اطلاع رسانی و ظرفیت فراوان مطبوعات محلی استان با افزایش مشارکت مردم در طرح‌هایی مانند مقابله با بیابان زایی، افزایش پوشش گیاهی، احیاء مراتع و ترویج درختکاری به سوی محیطی آرام و همسان با طبیعت حرکت کرد.