ارومیه شاهراه تمدن های فرهنگی پیشاتاریخ

علی رزم آرای
گروه فرهنگی: روز دوشنبه ۱۶ فروردین ماه نوشتاری تحت عنوان» آذربایجان¬غربی مهمترین مرکز ایجاد و تجمع تمدن¬های تاریخی و پیشا تاریخی« از سوی نویسنده این نوشتار منتشر گردید.
در این نوشتار سعی شده بود به اختصار با معرفی و تحلیل سه نمونه از تپه های کهن و باستانی جنوب استان به مرور جایگاه تمدن ساز این منطقه مهم و بسیار مهم در ادوار مختلف تاریخ به ویژه در اعماق پیشاتاریخ پرداخته شود. نوشتار حاضر نیز در ادامه نوشتار فوق¬الذکر به نشانه¬های روشن تمدن¬های گمشده در اعماق پبشاتاریخ و تاریخ در ارومیه کهن مرکز استان آذربایجان¬غربی در قالب مرور حال تاریخی و معاصر تپه¬های آن خواهد پردخت. شهر ارومیه بیشتر از آن که با تاریخ نسبت داشته باشد در آن گم شده است. آن هم با هزاران نشانه و علامت و جای پا.
برای شناسایی تاریخ تمدن آن دو را بیشتر وجود ندارد.۱- بررسی آثار تاریخی و باستانی پیدای آن ۲- بررسی و شناسایی آثار نا پیدای آن. شاید اگر با نگاهی علمی تر و کمی دقیق تر از زاویه دید، تخصصی به نام معماری یاهمان بررسی آثار پیدای آن! به کاوش بپردازیم موضوع روشن¬تر می¬شود. معماری به شکل تخصصی با دو ابزار مهم سر کار دارد : هندسه، مصالح.هندسه اگر روح معماری باشد مصالح جسم و ماده آن است. هندسه در معماری تبین¬کننده عمق علم در بنیان یک تمدن و یک منطقه است.
هندسه با ریاضی و نجوم و جغرافیا هم سر و کار دارد. مصالح در معماری حکم شناسنامه¬ی جغرافیایی معماری و ابزار مهم شناخت استحکام و جنس آن است.
با شناسایی نوع مصالح در یک مجموعه معماری و تاریخی ، می توان به نوع ساخت آن ، دوره ساخت آن و همچنین تعیین و اثبات تعلق آن به صاحبان و سازندگان آن در یک تمدن، دست پیدا کرد.
بدین ترتیب معماری هنر و علمی کاملا ًبصری است و برمبنایی فکر مادی عمل می کند. پس می¬توان گفت که معماری اولین دریچه¬ی فکری مادی بشر نسبت به خود و اطراف خود است. و بشر اول بار با قدرت خلاقیت معماری خود و بر مبنای نیاز اولیه¬ی خود یعنی مسکن، به گفتمان با سرنوشت و زندگی خود پرداخته است. پس بدین ترتیب می¬توان گفت معماری تقریبا ًتمامی عناصر تاریخی و تمدنی یک منطقه را با خود یدک می¬کشد.
در مورد شهرارومیه چه می¬توان گفت؟ کدام معماری را می توان مبنای تاریخ و تمدن این شهر از گذشته های دور قرار داد؟
کدام نوع معماری تاریخی و سبک و یا مکتب نشانه و علامی از خود در پیکره معماری این شهربه جا گذاشته است؟ می¬توان به اقوال پراکنده¬ی بی¬شماری اشاره کرد.
مثلا ً به استناد وجود مسجد جامع ارومیه و انتساب آن به قرن هفتم (و پلان آن را به قبل از اسلام و دوره ساسانی نسبت می¬دهند) و یا بنای سه گنبد و نسبت قرن هشتمی آن و یا بازارارومیه و انتساب آن به قرن هفتم!
(و به گفته¬ی برخی از کسبه، این بازار به پیش از اسلام و شاید تاریخ هم نسب می¬برد) و… از معماری و تاریخ دوره¬ی اسلامی آن صحبت کرد. ولی برای پیش از دوره اسلامی آن هم آیا ردی از نظر معماری وجود دارد؟ شهری که بافت قدیمی آن با عنوان توجیه¬های ترافیکی و عمرانی و شهری و… بدون برنامه_ریزی مورد تخریب و ویرانی قرار می¬گیرد، از گذشته¬ی خود چیزی برای آیندگان به میراث نخواهد برد که بتوان براساس آن تحقیق علمی، تاریخی، باستان شناسی و… انجام داد و حدالامکان به توان به ستونی تکیه¬ی کرد که پشت مان خالی نباشد که بخواهیم با مصالح غربی و فرهنگ آن برای خود پشتی بسازیم.
بافت قدیمی وبناهای شاخص در آن اعم ازبناهای خاص ویا عام بزرگترین منبع مطالعه در مبنایی معماری یک منطقه محسوب می¬شوند. از بناهای خاص مثل همیشه می¬توان به بناهای دوره اسلامی آن اشاره کرد، آثاری که در این روزگار فقط ظاهر آراسته دارند و از درون با مردمان پیرامون خود صحبت نمی¬کنند و چیزی برای ارائه ندارند، آخر پیراستگی ظاهر آنها هم مارک معاصر دارد و … تنها چیزی که از آنها بطور واقعی باقیست وجود آنهاست که در همان محل جغرافیایی مورد ساخت باقی مانده¬اند و اسمی را هم یدک می¬کشند.
تپه¬های باستانی ارومیه را در چند نوع دسته بندی می¬کنند: تپه های که خود حاصل آوار بنا ویا مجموعه بناهای بزرگ و کوچک بوده¬اند – تپه¬های که حاصل انباشت لایه های مختلف باستانی روی هم هستند- تپه¬های که کاربرد دفینه¬ای داشته¬اند و در آنها خزائن و اشیاء گرانبها نگهداری می¬شده¬است. در ادامه به معرفی چند نمونه از این تپه¬ها در شهرستان ارومیه می¬پردازیم.
تپه¬ کردلر: تپه باستانی کردلر در ۲۵ کیلومتری شرق ارومیه و در مجاورت روستای کردلر قرار گرفته است ، فاصله تپه از جاده آسفالته ارومیه ـ دریا در حدود یک کیلومتر می باشد ، بقای آثار تاریخی تپه کردلر بر روی تپه نسبتا ً مرتفعی که در غرب روستا قرار گرفته واقع شده است و در اثر عملیات حفاری باستان شناسان مقداری از بقایای آثار معماری مدفون از زیر خاکهای آن بیرون آورده شده است .
قدمت این بقایا مربوط به هزاره اول تا چهارم قبل از میلاد می_باشد و چنانکه از آثار بدست آمده مشهود است این مجموعه محل استقرار و زندگی عده ای از مردمان جهان باستان بوده که بصورت ساده ( محل سکونت نه پادگان نظامی ) مورد استفاده و سکونت بوده است .
چون به علت نوع مصالح بکار رفته در ساختمان مجموعه که بیشتر آن دیوار چینه ای و از خشت خام انتخاب گردیده است و طی گذشت زمان آسیب دیده و بصورت مخروبه درآمده است ، لذا اگر چنانچه واحدهایی از محل_های سکونت تزئیناتی داشته بر ما معلوم نیست .
گوی تپه :این تپه در دهستان بکشلو بخش مرکزی شهرستان ارومیه در ۶ کیلومتری جنوب شرقی ارومیه واقع شده است . در گوی تپه آثاری از اقوام ما قبل تاریخ آذربایجان و … دیده می شود کاوش علمی در این تپه از سال ۱۳۲۷هجری شمسی به سرپرستی ” بورتون برون ” نماینده موسسه باستان شناسی انگلیسی در عراق آغاز شده است .
این محقق به این باور است که تمام اشیاء بدست آمده در این تپه متعلق به سده هشتم پیش از میلاد است . یکی از اشیایی که در این تپه باستانی بدست آمده است یک صفحه مفرغی منقش به تصویر “گیلگمیش ” پهلوان حماسی بابلی است .
در این نقش گیلگمیش میان دایره ای دو گاو وحشی را گرفته و آنها را بلند کرده است . اثر دیگر مهری است استوانه ای که در عمق ۸ متری پیدا شده و نقشه‌هایی از خدایان بابلی را در خود دارد و احتمالا ٌ به حدود دو هزار قبل از میلاد متعلق است .
این اثر تاریخی در حال حاضر در موزه هنرهای زیبای متروپولیتین نیویورک نگهداری می شود .
تپه کهریز پیرعلی رشکان : در حدود ۳۰ کیلومتری شرق شهرستان ارومیه در حومه رشکان و به فاصله ۳۰۰متری جنوب کارخانه سیمان و به همان فاصله از آبادی ” پیرعلی ” تپه تاریخی و با ارزش پیرعلی ( کهریز ) واقع شده است .
تپه به فرم مدور است و در وضعیت فعلی جبهه شمالی آن در ابعاد ۴۰*۲۰*۲۵ متر خاکبرداری شده است. و در اثر تخریب و خاکبرداری بخشی از لایه های باستانی و با ارزش فرهنگی تاریخی آن از بین رفته است . با توجه به تکه سفالینه ها و تیغه_های آب سیدینی ( نوعی سنگ) قدمت آن به هفت هزار قبل از میلاد می رسد و می توان در مقایسه با تپه های قدیمی استان آن را در ردیف تپه های پیش از تاریخ تقسیم بندی نمود .
ضمنا ً تپه مذکور جزء تپه های مهم مرکز میراث فرهنگ استان می باشد و هر گونه دخل و تصرف در آن طبق ضوابط و قوانین سازمان متبوع پیگرد قانونی دارد .
از دیگر تپه های باستانی و ما قبل تاریخ شهرستان ارومیه می توان به تپه های زیر اشاره نمود ، گوک تپه ، تپه بالو ، نخجوان ، دیزج تکیه ( دوران اسلامی ( ، شیطان آباد ( نیمه هزاره دوم قبل از میلاد ) ، تپه اسماعیل آقا ( هزاره اول قبل از میلاد ) ، تپه الیاس آباد ( هزاره سوم پیش از میلاد ) ، تپه ربط ( دوره برنز و آهن ـ اسلامی ) ، تپه ساعتلو (ساعتلویگلر- ماقبل تاریخ) ، تپه هنگروان ( ما قبل تاریخ ) ، تپه للهام ( دوران کالکولتیک ) ، تپه شیخ سرمست ( پیش از تاریخ اسلامی ) و … در این شهرستان، علاوه بر موارد بالا به تپه‌های تاریخی ذیل نیزمی توان اشاره کرد:
تپه انگنه، تپه بزوه‌ ، تپه ربط، ، تپه سه گرد، تپه سبزعلی، تپه توپوزآباد، تپه بخشی قلعه، تپه بیات (تپه مجلل)، تپه بالانج (لیلی تپه)، تپه سمباتان، تپه نرگی، تپه خان بابا، تپه ثمرتو، تپه قلاع، تپه ژاژآباد، تپه خلیل‌آباد، بغاتپه، تپه گنج چین، تپه خانقاه سرخ، تپه قزقلعه، تپه علی‌خان، شربت تپه، ساری تپه، تپه حیدرلو، تپه شهرستانک، کول تپه، تپه ریحان‌آباد، تپه براشان، تپه میرشکارلو، تپه گویجه‌لو، تپه چندرلو، تپه اوصالو، تپه علی بیگلو، تپه زیویه، تپه محمودآباد، تپه موانا، تپه هلاکو، تپه نادر.