ادبیاتیمیزدا مدرنلشمه گئدیشاتی
سون بولوم
آنادیلیمیز: ۱۲)گلیشمیش غرب اؤلکه‌لری تکنیک باخیمیندان چوخ گوجلودورلر. بئله بیر حالدا کی ایندیکی دونیا ادبیاتیندا تکنیک‌لر اساس توتولور، شرق ده دونیا ادبیاتینا وئره بیله‌جک اثرلر یارانیر. اؤرنک اولاراق تورکیه‌نین اورهان پاموکو و یا ژاپن دا موراکامی کیمی یازارلار نوبل اؤدولونو قازانا بیلیرلر. بونون سبب‌لرین نه‌ده گؤرمک اولور؟ بیزده ده بئله بیر اثرلرین یارانماسین گؤرمک اولارمی؟
ج-بلکه بو سوالینیزین جاوابینا دولایی اولاراق دانیشیقلار آراسی توخونموش اولموشام. آنجاق اونا یئنی و دقیق جاواب وئرمک اوچون ویلیام فاکنئرین بیر سوالا وئردییی جاوابی بوجاغیندان یاناشماق ایسته‌ییرم. اوندان سوروشورلارکی: بیر یاخشی یازیچی اولماق اوچون، خاص دوستور فرمول، واردیرمی؟ او جاواب وئریر: “۹۹ فاییز ایستعداد..، ۹۹ فاییز نظم ایله انضباط…، ۹۹ فاییز ایشله‌مک” سوالینیزدا آد چکدییینیز یازارلاردا شوبهه‌سیز بو اوچ فاکتورو گؤره‌جکسینیز. پاموک دوغورداندا بیر نابیغه‌دیر. ایشینده انضباط حاکیمدیر. عینی حالدا چالیشقان‌دیر. چوخلاری نوبئل آلماغی بیر یازار اوچون، اونون یارادیجیلیغی‌نین سونو کیمی ده‌یرلندیریرلر. ظن ائدیرم رحمتلیک محمدعلی فرزانه‌نین خاطیره‌لرینده اوخوموشام کی یازیر: غلامحسین ساعدی اونا دئییر کی خاطیره‌لرینی یازسین. اوستاد فرزانه اونون جاوابینی ساعدی‌نین اؤزونون دئدییی سؤزه استناد ائده‌رک دئییرکی: سیز (یعنی ساعدی) هارداسا دئمیشدینیز کی هر بیر یازیچی، خاطیره‌لرینی یازماغا باشلاماقلا اؤزونون یارادیجیلیغی‌نین سونا چاتماسینا امضا آتیر. چوخلاری پاموکون نوبئل آلماسینی (اؤزو ده گنج چاغیندا) اونون یارادیجیلیغی‌نین سونا چاتماسی کیمی ده‌یرلندیریردیلر. آنجاق بو استعداد صاحیبی بئله اولمادی. داها گوجلو اثرلر یازدی. بو مرحله‌یه یئتیشمک اوچون فاکنئرین دئدیکلرینه من ده بیر کلمه آرتیرماق ایسته‌ییرم: ۹۹ فاییز اوخوماق.
۱۳)نوبل‌دن سؤز گلدی. بیلدیییم قدر سون زامانلاردا نوبل اؤدولو اولدوقجا نثره تعلق تاپیر. بئله نظره گلیر کی شعر، دونیادا دورغون بیر فضا یاشاییر. بئله دئییل می؟ یوخسا باشقا ندن‌لری وار؟
ج-یارادیجیلیق، یارادیجیلیق‌دیر. ۲۰٫جی عصرین اورتالاریندا، آوروپادا بئله نظره گلمیشدیلرکی آرتیق “رومان”-ین عصری سونا چاتمیش. رومان اؤلموش. آنجاق بئله اولمادی. رومان وار گوجو ایله قابیقلارینی، ییغینتی‌لارینی تؤکدو. یئنی، اؤزو ده حئیرت ائدیجی فضالارلا اؤزونو یاشاتدی. شعر ده بئله‌دیر. دئدیییم کیمی یارادیجیلیغین یاخشیسی ژانریندان آسیلی اولمایاراق اؤزونو یاشادیر.
۱۴)ندن آذربایجاندا شعر چوخدور؟ نثره اوز گتیرن چوخ آزدیر؟ (البته بئله دئمکده آشاغیلاماق قصدیم یوخدور بلکه ندن‌لرینی اؤیرنمک ایستردیم.)
ج-باشقا میللت‌لرله موقاییسه ده، آذربایجاندا هئچ ده شعر چوخ دئییل. بیزده نثرین آزلیغی بیر چوخلاری آراسیندا بو فیکیری یایغین‌لاشدیرمیش‌کی گویا شعر، بیزده چوخدور. شعر چوخ دئییل. باشقا ژانرلاریمیز گلیشمه‌میش. ایشلنمه‌میش. مثلن بوتون میللت‌لردن چوخ قاباق، بیز ده داها چوخ کؤشه یازاری اولموش کئچمیشده. “اکینچی” قزئتینده چاپ اولان کؤشه یازیلاریندان توتموش “ملانصرالدین” قزئتینه قدر. حتتا سید جعفر پیشه‌وری‌نین آذربایجان قزئتینده کی یازیلارینا قدر. آنجاق، بونو بیز داوام ائده بیلمه‌دیک. بو ژانر بیزیم ان ایشلنمه‌ین ژانرلاردان بیری‌دیر. حتتا فارسلاردا دا بو ژانر یئترینجه یوخدور. تورکییه ده ایسه، بو ژانر، نثرین گوجلو قوللاریندان حئساب اولونور. تنقیدچی “نوراله آتاچ”-ی بو ژانرین هم مدرن بانیسی هم ده گلیشدیره‌نی بیلیرلر. بو گون تورکییه‌نین ان آدلیم یازار و شاعیرلری، او اؤلکه‌نین همی ده آدلیم کؤشه یازارلاری‌دیرلار. جمال ثریا (دیری ایکن)، حیلمی یاووز، آتااول بهرام‌اوغلو، الیف شافاق، حتتا اورهان پاموک و… .بیزیم ادبیاتیمیزدا بو ژانرلارین اولماماسی هر زامان شعرین چوخ گؤرسه‌نیلمه‌سی کیمی گؤرونموشدور. خوشبخت‌لیکدن بوگون بیر چوخلاری نثر بوشلوغونو دویاراق یازماغا قاتلاشمیشلار. بو ایشده دویوقلوق ، ایله یازماغا باشلاسالار، نثریمیز داها استحکاملی اولاجاقدیر. هر شئیدن قاباق نثر تئکنیک‌لری ایله تانیش اولمالاری گره‌کیر. تئکنیک، نثرده بیرینجی سیرادا دایانیر. تئکنیک یازارین داغینیق تجروبه‌لرینی دوزنلشدیریر. نثره اوز گتیرمه‌ییمیزین ندن‌لری چوخ چوخدور. بو باشقا بیر قونودور. بیر-ایکی پاراگرافلا یاریمچیق قالاجاقدیر. قالسین باشقا بیر زامانا.
۱۵)ادبی تنقیدین ایندیکی دورومونو نئجه ده‌یرلندیریرسینیز؟
ج-ادبیاتیمیزین ان آغریدیجی یئرینه توخوندونوز. بونا باخمایاراق کی بیزیم یئنی تنقیدیمیزین ان آزیندان ایکی یوز ایل کئچمیشی وار. آنجاق بو ساحه‌ده ان تنبل اولانی دا بیزیک. ایکی یوز ایل دئدیکده ائله بئله‌سینه دئمیرم. آخوندزاده‌نین “نظم و نثر حاققیندا” یازدیغی تورکجه مقاله‌سی، و فارسجا یازدیغی “کریتیکا” آدلی مقاله‌سی یئنی تنقیدچی‌لیییمیزده بؤیوک اؤرنک‌دیر. آنجاق زامان کئچدیکده بو ساحه‌ده گؤردویوموز ایشلر هئچ حددینده‌دیر. بو سؤزله آراسیرا یازانلاریمیزین-و ائله من اؤزوم ده اونلارین ایچینده- اَمه‌یینی ایتیرمک ایسته‌میرم. آنجاق سون یوز ایلی نظره آلساق بارماق ساییسی قدر تنقیدی اثریمیز چیخماییب‌دیر. طبیعی‌کی بو گون دوروموموز هئچ‌ده قناعت‌بخش دئییل. دوزونو ایسته‌سه‌نیز، بو ایشی هامی، تنقید‌چی‌دن گؤزله‌یر. آنجاق اوزاق یئره گئتمه‌دن ائله تورکییه ادبیاتینا باخساق گؤره‌ریک کی اورادا تنقید ایشی تکجه تنقیدچی آدییلا تانینانلارین اوزه‌رینه قویولماییب‌دیر. تورکییه‌نین آدلیم یازار و شاعیرلری، هَمی ده ان بؤیوک تنقید‌چی‌دیر‌لر. احمد هاشیم، ملیح جئودت، اورحان ولی‌دن توتموش جمال ثریا، آتیلا ایلهان، ایلهان برک، حیلمی یاووز، انیس باتور، اورهان پاموک‌ا قدر. یعنی بونلار، یارادیجیلیقلا یاناشی تئوری ایله ده تانیش‌دیرلار. اونو، یارادیجیلیقلاریندا ایجرا ائتمک‌لری ایله یاناشی اؤزلری ده تئوری ایرائه ائدیرلر. یازیقلار اولسون‌کی بیزده یازان شاعیرلر بئله دئییل. اونلار هر شئیی تنقید‌چی‌دن اومورلار. بس اؤزلری نئجه؟ چیخان کیتابلار حاقدا فیکیر سؤزلری سؤیله‌یه بیلمزلرمی؟ طبیعی‌کی اولار. من بیر کیمسه‌نی قیناماق ایسته‌میرم. آنجاق منیم بوردا وورغولادیغیم کیمی هر بیر کیمسه‌نی دیندیریریک‌سه تنقیدین یوخلوغوندان دانیشیر. حاقلی‌دیر. آنجاق هاچاناجاق بئله اولمالی‌دیر؟ سؤزومون کسه‌سی بودورکی بونلار هامیسی اوخومامازلیغا قاییدیر. هئچ کیمسه اینجیمه‌سین مندن، بو گون بیز هامیمیز، باشدا همت شهبازی اولماقلا یاناشی اوخوموروق. بیر کیتابی اوخودوقدا، بیر پاراقیرافلیق اونون حاقدا دانیشماغا سؤزوموز یوخدور. اوخوماقدان سوال یارانار. سوال تنقیدچی‌لییین بینؤوره‌سی‌دیر. چونکو اثر حاقدا سوال یاراندیقدا درحال جاواب تاپماغا چالیشیرسان. و سنین بو جاوابین تنقیدچی‌لییین باشلانغیجی، اؤزو ده اؤنملی باشلانغیجی‌دیر. گلین تنقیدچی‌لیییمیزی ساده و کیچیک و بیر جومله‌لیک باخیشا ساتمایاغین. اوخوماقلا سورغولاریمیزی و سونرا دا جاوابلاریمیزی گئنیشله‌ده‌یین. بو گون امین‌لیکله دئمک اولارکی ادبیاتیمیزدا اوخوجولوق غیر پروفئسیونال‌دیر. ۷۰-جی اون ایللیکده اوخوجولوق داها پروفئسیونال ایدی. یازیقلار اولسون کی او دؤنَم یازیب یارادانلاریمیز دا بو گونون خسته‌لییینه یعنی اوخومامازلیغینا دوچار اولموشلار. من هامینی قیناماق ایسته‌میرم. آنجاق بو گئرچک‌لییی آچیق کؤنوللولوکله قبول ائتمه‌لیییک.
بو گون دونیا تنقید‌چی‌لییینده، ادبی تنقید آدیندا بیر آنلاییش، داها اؤز یئرینی ایتیرمیش. هر نه وار “نظریه”دیر. اونون یئرینه “نظریه=قورام” سؤزوندن ایستیفاده اولور. بونون دا سببی وار. بیر اثردن یازان و یا دانیشان یازار: یالنیز او اثرین چرچیوه‌سینده قالمیر. اونون ادبی جهتینی گؤرمور. اونونلا یاناشی، فلسفه‌دن، پیسکولوژی‌دن، سوسیولوژی‌دن وسایره‌دن ده دانیشیر. یعنی سیز مثلن رولان بارتی اوخویاندا، هانسی ساحه‌دن دانیشدیغینی بیلمیرسیز. هر شئیدن دانیشیر هئچ ندن ده دانیشیمیر. ادبیاتین ایچینده فلسفه‌دن، فلسفه‌نین ایچینده ادبیاتدان، سوسیولوژی‌دن دانیشدیغینی گؤرورسن. طبیعی‌کی بیزیم تنقیدچی‌لیییمیز بئله بیر “نظرییه” ساحه‌سینه اوخوماقلا یئتیشه بیلر. آنجاق بیز هله‌لیک بونو ایسته‌میریک. اوندان یئنی تنقیدچی‌لییین ایلک چاغلاریندا ایشه توتولان ایشله‌یینی گؤزله‌ییریک. بو دا اوخوماقلا اولا بیلر.
۱۶)بیراز اؤزونوزدن دانیشاق. دانیشگاهدا فارس ادبیاتی اوخویوبسوز ائله دیر می؟
ج-ائله‌دیر. تبریز دانیشگاهیندا فارس ادبیاتی اوخوموشام. اؤزوم موغاندا بویا-باشا چاتمیشام. ایندی ده بورادا ساکینم.
۱۷)بو دورومدا هانسی سبب دن آذربایجان ادبیاتینا اوز گتیردینیز؟
ج-منیم آذربایجان ادبیاتینا ماراغیم دانیشگاهدان قاباغا عاییددیر. ایلک شعریم “وطن” آدیندا ۱۳۶۹ دا یعنی بیر ایل دانیشگاها گئتمه‌میشدن قاباق چاپ اولوبدور. او زامان بیر چوخ شاعیرلر ایلک باشلانغیجدا فارسجا یازماقدان باشلاییردیلار ایندیکی دورومون ترسینه اولاراق. ایندی اکثر حالدا، یازانلاریمیز آنا دیلینده یازماغا باشلاییرلار. او زامانلار تورکجه کیتاب تاپماق اولمازدی. فضولی‌نین دیوانینی تاپماق اوچون هر یئری آلاخ-بولاخ ائله‌دیم. هر زامان گؤز-قولاغیمی آذربایجان رادیو-تئلویزیونونا دیکیردیم کی هارداسا بیر موغننی ماهنی آراسی بیر غزل اوخویاجاقدیر. قلم الیمده اونون اوخودوغو غزلی یازیردیم. کلاسیمیزدا منه تای چوخلاری وار ایدی. “رامیز تاینور” موغننی‌لرین اوخوماقلاریندان بیر بؤیوک دفتر شعر توپلامیشدیر. بئله‌لیکله منیم هوسیم آنا دیللی ادبیاتا آرتدی. بو هوسله ده یاشادیم.
یادیمدادیر: فضولی دیوانینی کیریل الیفباسیندان ایکی یوز صحیفه‌لیک بیر دفتره کؤچورموشدوم. اوندا هله دانیشگاها گئتمه‌میشدیم. عمیم نوه‌سی فرهاد اؤزو ده ادبیاتچی ایدی، باخدی منیم ایشیمه دئدی کی: بو ایش فیل ایشی‌دیر. بیز بو سئوگی ایله یاشاییردیق. آنجاق دانیشگاه منیم آخدیغیم جیغیری دَییشدی. یئنی و چاغداش دونیا ادبیاتی ایله تانیش اولدوم. اؤزللیکله پرافئسیونال یازمامیشدان قاباق اوخوماغا داها چوخ اؤنم وئردیم. دانیشگاهدا عمومییتله کلاسیک ادبیاتی “فقه‌اللغه” باخیمیندان اوخویوردوق. یعنی لغت‌لرین آنلامینی آچیقلاییردیق. کلاسیک ادبیات اؤزو ده هئچ دانیشگاهدا بیر گون گؤرمه‌دی. لغت‌له مشغول اولدوقدا، اؤیرنجی اوخودوغو متنین نه دئدییینی بیلمیردی. هئچ زامان اونوتمارام منیم جیغیریمی دَییشن کیتابلاری؛ دوکتور رضا براهنی‌نین کیتابلاری، اؤزللیکله “قصه‌نویسی” کیتابی‌نین ایلک ۲۰۰ صحیفه‌سینی. بو کیتابلا من بو نتیجه‌یه چاتدیم کی ادبیات هارداسا یئر اوزونده یارانا بیلر. او زامانا قدر ادبیاتی، کلاسیک ادبیاتین ائتکیسی نتیجه‌سینده گؤیلرده اولدوغونو بیلیردیم. داها دوغروسو بو زاماندان منده ادبیاتا داها چوخ اجتماعی بوجاقدان یاناشما دویغوسو یاراندی. اوخودوم…اوخودوم… یورولمادان اوخودوم. آنجاق یئنه ده سوسوز قالدیم. هفته ایچی، بئش کیتاب اوخومادان دینجلمزدیم. دانیشگاهین و تبریزین تربیت ایله میللی کیتابخاناسینا دا عضو اولدوم. هر بیریسیندن هفته ایچی کیتاب آلیردیم. تبریز دانیشگاهیندا کیتابخانادا ایشله‌ین کیتابچی‌لاردان بیری بیر گون منه دئدی‌کی: “سن قورتاریب گئتسئیدین بیز ده راحات اولاردیق” طبیعی کی بونو آجیق اوزوندن دئمیردی. اونلار همیشه هوسله منه کیتاب وئریردیلر.دانیشگاهدا ایکینجی مسئله، ادبی ییغینجاقلار ایدی. او زامان ادبی ییغینجاقلاردا اولان دارتیشمالار اولوردو. دریدن-قابیقدان چیخان شاعیرلریمیز وارایدی. اونلار دا منه تای ادبیات سوسوزلاری ایدیلار. اونلار گنج ایدی؛ ۷۰۰٫جی اون ایللییین ادبیاتینی اؤزو ده مدرن ادبیاتینی یارادانلار اولدولار. چالیشدیلار…چالیشدیلار نتیجه ده آلدیلار. بونو من الیمده اولان “آذربایجان شعرینده مدرنیزم” آدلی کیتابیمدا آچیقلامیشام. بونلار بیزه شوخلوق گلیر. آنجاق حقیقتن بو ادبی ییغینجاقلاردان میثال اوچون: هادی قاراچای، کیان خیاو و باشقالاری چیخدیلار. رحمتلیک یحیی شئیدانین مهد آزادی قزئتینده تورکجه صحیفه‌سی و همین قزئتین “آدینه” صحیفه‌سینی چیخاران قاسیم تورکان جنابلاری‌نین بو گنج‌لرین اثرلرینی یایماقدا چوخ دانیلماز رول‌لاری وارایدی. بونلاری لازیم اولسا داها آرتیق آچیقلاماق اولار.
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۱۲ شهریور ۱۳۹۹ ساعت ۱:۳۴ ب.ظ
