درياچه اروميه قرباني ناهماهنگي و نبود پيوست‌هاي اجتماعي

کارشناسان تأکيد دارند که بدون اجراي پيوست اجتماعي و رهاسازي هدفمند آب از سدها، احياي پايدار ممکن نخواهد بود. درياچه اروميه در حالي روزهاي بحراني خود را مي‌گذراند که بنا بر اعلام ستاد احياي درياچه اروميه، حجم آب باقي‌مانده در آن به حدود 50 تا 60 ميليون متر مکعب کاهش يافته است.
سعيد عيسي‌پور - مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه - اظهار کرد: حوضه آبريز درياچه اروميه تنها از نزولات جوي تغذيه مي‌شود و عملا تمام آبي که وارد آن مي‌شود، از طريق تبخير از دست مي‌رود. به گفته او، در سال آبي گذشته بارش‌ها به 234 ميلي‌متر رسيد اما بيشتر بارش‌ها کوتاه‌مدت و کم‌عمق بوده‌اند و تغيير الگو تأثير مستقيم بر جريان رودخانه‌ها و تغذيه درياچه داشته است.
افزايش سطح زيرکشت و مصرف ناپايدار آب
يکي از دلايل اصلي از دست رفت آب درياچه، مصرف بي‌رويه منابع در بخش کشاورزي است.
عيسي‌پور مي‌گويد که در حال حاضر حدود 4.7 ميليارد متر مکعب از مجموع 5.3 ميليارد متر مکعب آب حوضه در بخش کشاورزي مصرف مي‌شود، در حالي که طبق شاخص‌هاي بين‌المللي بايد حدود 40 درصد منابع اب تجديدپذير مصرف شود، يعني براي پايداري بايد اين رقم تقريبا به نصف کاهش يابد.
به گفته وي سياست‌هاي ناپايدار تغيير الگوي کشت سال‌هاي اخير نيز فشار مضاعفي بر منابع آب وارد کرده است. به عنوان مثال با تغيير الگوي کشت از محصولات کم مصرفي مانند انگور به محصولات پُرآب‌بري مانند سيب، مصرف آب افزايش يافته است.
وي تأکيد کرد که از اواخر دهه 70 با توسعه سدسازي و افزايش سطح زيرکشت، روند کاهش سطح آب درياچه آغاز شد. تاکنون حدود 80 سد کوچک و بزرگ در اين حوضه ساخته شده و بخش قابل توجهي از حق‌آبه زيست‌محيطي را مسدود کرده‌ است/
09 درصد طرح‌هاي سخت افزاري اجرا شده اما مديريت عقب مانده است
محسن موسوي‌خوانساري - کارشناس آب و محيط زيست - نيز با تأکيد بر اين‌که امروز درياچه اروميه بيش از طرح‌هاي سخت‌افزاري به مديريت نياز دارد، گفت: در گذشته بخش قابل توجهي از پروژه‌هاي سخت‌افزاري از جمله تونل‌ها، سردهنه‌ها و زيرساخت‌ها احداث شد اما امروز درياجه اروميه به کارهاي نرم افزاري و مديريتي نياز دارد.
وي بر اجراي قوانين موجود مانند احکام برنامه هفتم توسعه و سند امنيت غذايي کشور تاکيد مي‌کند.
مردم و پيوست اجتماعي؛ حلقه مفقوده احيا
به گفته‌ي عيسي‌پور، ناديده‌گرفتن پيوست اجتماعي يکي از دلايل شکست نسبي طرح‌هاي احياست.
وي توضيح مي‌دهد: در سال‌هاي نخست، تمرکز ستاد احيا بر پروژه‌هاي فني و سخت افزاري بود اما به مرور مشخص شد بدون همراهي مردم اين پروژه‌ها ناتمام خواهد ماند. در اين شرايط اگرچه برخي طرح‌ها تا 0 درصد پيشرفت فيزيکي داشت اما به بهره‌برداري نرسيدند.
در همين راستا، به گفته وي ستاد احيا در فاز جديد خود به اجراي طرح‌هاي مشارکتي با کشاورزان در دشت‌هاي نازلو، باراندوز و مهاباد روي آورده است؛ طرح‌هايي که به گفته‌ي عيسي‌پور توانسته‌اند تا 40 درصد مصرف آب را بدون هزينه‌ جديد کاهش دهند.
لزوم رهاسازي آب و اجراي مديريت مؤثر
موسوي‌ خوانساري با اشاره به لزوم رهاسازي آب تأکيد کرد: بهترين زمان رهاسازي آيب از سدهاي مشرف به درياچه، ماه‌هاي بهمن، اسفند و فروردين است. اگر اين برنامه از ابتداي سال آبي تدوين نشود، در فصل زراعي امکان رهاسازي از بين مي‌رود.
وي تاکيد مي‌کند: لازم است30 تا 40 درصد ورودي سدها در فصل سرد سال رهاسازي شود.
بر همين اساس به نظر مي رسد در صورتي که آب به بهانه‌ شرب و کشاورزي پشت سدها باقي بماند فرصت احياي درياچه اروميه به مرور از دست مي‌رود.
به گفته موسوي خوانساري از ميان27 اقدام مصوب ستاد احيا، رهاسازي آب بايد در اولويت قرار گيرد.
کشاورزان در قلب فرايند احيا
هر دو کارشناس بر نقش کليدي کشاورزان در احياي درياچه اروميه نيز تأکيد مي‌کنند.
عيسي‌پور مي‌گويد: تا زماني که کشاورزان در فرايند تصميم‌گيري حضور نداشته باشند، هر سياستي فقط روي کاغذ مي‌ماند.
موسوي‌خوانساري نيز تاکيد مي‌کند که کاهش 40 درصدي مصرف آب تنها با تغيير الگوي کشت و توسعه گلخانه‌ها ممکن است، در غير اين صورت رهاسازي آب و احياي تالاب تأثيري نخواهد داشت.
وي معتقد است که اقداماتي مانند احداث کارخانه قند در مهاباد، کشاورزان را به سمت کشت‌هاي پرآب‌بر هدايت مي‌کند و در عمل مفهوم «صادرات آب مجازي» را در حوضه درياچه تقويت مي‌کند.
تبعات گسترده در صورت عدم احيا
کارشناسان معتقدند خشک‌شدن درياچه اروميه صرفاً يک بحران محلي نيست بلکه تبعات آن ملي است چرا که افزايش دماي منطقه، گسترش گردوغبار نمکي به سمت تبريز، از بين رفتن پوشش گياهي، نابودي کلوني‌هاي زنبور عسل و افت معيشت روستاييان از پيامدهاي مستقيم اين وضعيت است.
عيسي‌پور در اين‌باره هشدار مي‌دهد که هزينه احياي درياچه بسيار کمتر از هزينه بحران ناشي از خشک‌شدن کامل آن است و هيچ دولتي توان پرداخت هزينه‌هاي اجتماعي و زيست‌محيطي چنين شرايطي را نخواهد داشت.
به گزارش آرازآذربايجان به نقل ازايسنا، حالا به نظر مي‌رسد درياچه اروميه امروز بيش از هر چيز به حکمراني آب، اجراي دقيق قانون و مشارکت مردم نياز دارد چرا که اجراي طرح‌هاي فني بدون مديريت مؤثر، رهاسازي هدفمند و همراهي کشاورزان، تنها مسکّني کوتاه‌مدت خواهد بود بنابراين احياي درياچه اروميه نه فقط احياي يک پهنه آبي، که آزموني در شيوه هماهنگي دستگاه‌هاي اجرايي براي مديريت بحران‌ و چالش‌هاست.
Arazazarbaijan.ejtemai@gmail.com