آذربايجان تورکلرينين اعتقادلاري

آغيزدان آغيزا دولاشان روايتلرله موختليف يئرلرده بو گون بئله هله ده تطبيق ائديلن بير ييغين مراسيم، شوبهه‌سيز، آذربايجان تورکلرينين حياتيني تصوير ائتديي قدر، اونون دوشونجه و کاراکتريني ده آيدينلاداجاق ديرده بير قيمته لاييق‌دير.
خصوصاً آذربايجان کلاسيک ادبياتينين دا اعتقادلاردان تأثيرلنمه‌سي و حتي بعضي اعتقادلارين صميمي بير ادبيات مؤوضوعسو اولماسي بو اونودولموش ساحه‌نين قيمتيني بير قات داها آرتيرماق‌دادير .
يومورتا ، ديرناق ، سوپورگه
يومورتا هاميله قادينلاري جينلردن و پريلردن قورويور. حاميله قادين بونلارين هوجومونا معروض قالينجا، يومورتا دا چاتلار و داغيلير. عيني زامان‌دا، قورخو کئچير‌ن آدامين معاليجه‌سي اوچون ده ايستيفاده ائديلير. بونون اوچون قورخان شخصين باشيني بير آغ اؤرتو ايله قاپاديرلار.
يئره تاختادان حاضيرلانميش قالين بير چوبوق وورارلار و اوزرينده ايپليک، ياخود بونا بنزر کيچيک بير اسکي پارچاسي يانديريلار. سونرا قورخو کئچيرن آدامي چوبوغون وورولدوغو يئره گتيريرلر، باشينين اوزرين‌دن ايپليين يانديريلديغي يئره بير يومورتا آتارلار.
يومورتا دوشر-دوشمز داغيلير. بو اسنادا قورخانين بير الي باشينا، بير الي يئره قويولموش اولور و اوچ دفعه »بسمه‌له« چکر. »قورخولوغونو آلديم«، دئييله‌رک، مراسيم سونا چاتير. ايران آذربايجانيندا نظر ديمه‌سي سببيله خسته‌ليگي خوجالار يومورتا ايله معاليجه ائدرلر. يومورتاني قيريب ساري‌سيني خسته‌نين ووجودونداکي يارالارا سورترلر. چرشنبه و جومعه آخشامي گونلري و عموميتله گئجه‌لري ديرناق کسمک گوناه‌دير. اگر کسيليرسه، او گئجه جينلر و پري‌لر موطلق يوخوداکي اينسانين اوزرينه هوجوم ائده‌رک، اونو ديسکينديريرلر، يعني قورخودورلار. کسيلن ديرناق پارچالاري يئره آتيلماز، بير اسکي، ياخود کاغيذ ايچري‌سينه توپلاناراق يئره باسديريلار. بو قناعتله کي، او بيري دونيادا بو ديرناق پارچالاري اؤلونون جاني ايله بيرلشه‌جکدير. چوخ واخت ديرناق قيرينتيلاريني بير کاغيذ ايچري‌سينه قوياراق ديوار آراليقلارينا، ياخود دليکلرينه تيخارلار. قاراباغ‌ليلارين اينانجينا گؤره، کسيلن ديرناق قيرينتيلاري توپلاناراق باسديريلمازسا، موطلق ديرناقلاري کسيلن آدامين فيکري و زکاسي داغيلار، اؤزو ده پريشان اولارميش.دوست و مسافير اولان ائوده هئچ کيم ديرناقلاريني کسه بيلمز. عکس تقديرده، او ائوده موطلق هر هانسي بير فلاکت باش وئره‌جکدير. ديرناقلار اوزرينده‌کي آغ لکه‌لر زکايا و شعورا دلالت ائدر. محض بوندان اؤترو بارماقلاريند‌ا آغ لکه‌لر اولانلار اونلارلا اؤيونورلر.
اوشاق و دوغوم
عموميتله، اوشاق دوغومو هر عايله اوچون بؤيوک بير سعادت ساييلير. اؤغلان اوشاقلارينا داها چوخ رغبتده اولماقلا برابر، قيز اوشاقلاري دا سئويلير. ايلک اؤولادين اوغلان اولماسي داها چوخ آرزو ائديلمکده‌دير. اوشاق دونيايا گلر-گلمز، عايله‌نين بوتون قوهوم و دوستلاري هديه‌لرله تبريکه گليرلر. فقط اوشاق دوغوشو بير سيرا باطل اعتقادلارا باغلي‌دير: اوشاق اولان اوتاغا هئچ کيم گيره بيلمز. قوهوم و قوناقلار اوشاغين ايلک زيارتينه گلديکلري زامان موطلق اوشاق اولان اوتاغين اؤنونده گؤزليرلر. ايلک اؤنجه اوشاق اوتاقدان چيخاريلار، اوندان سونرا زيارته گلن آدام اوتاغا گيرر؛ بوندان سونرا اوشاق تزه‌دن اوتاغا آپاريلار. بو مراسيم قيرخ گون داوام ائدر. حاميله قادينين ياستيغينين کنارينا، باش طرفه سوغان تاخيلميش بير شيش، بيچاق، کؤمور و سايره قويولور. بو شکيلده حاميله قادين هم يالنيز بوراخيلماميش اولور، هم ده جينين قاچيرماسيندان و ياخود هر هانسي بير قورخو تهلوکه‌سيندن قورتولموش اولور. قافقاز ائرمني‌لري ايسه حاميله‌نين باشي آلتينا يالنيز شيش قويارلار. حاميله قادينين چارپايي‌سينا، يومورتا آسيليرو بعضاً ده سويا اوچ يومورتا قويولور. چونکي بو يومورتالار قادينين ايشله‌ديي بوتون گوناهلاري اؤز اوزرينه آلميش اولور و عيني زاماندا، حاميله‌ني قيرخ گون قورخودان و جينلردن محافظه ائدر. جين و پريلري دفع ائتمکدن يومورتالار دا چاتلارميش. اوشاق دونيايا گلديي گون آناسينا قويماق يئديريلير. بو يئمک بئله حاضيرلانير: اولده ياغ اريديلير، سونرا اونلا قاريشديريلير. اوزرينه قاينارسو قاتيلير.
قازاندا قاپالي اولاراق قوورولور، بيشير. يئييلديي زامان اوستونه دارچين، شکر توزو کيمي ادويه‌لر قويولور. اوشاغين ايلک ديشي چيخديغي زامان هديک يئييلير. بو يئمک قوزلا بوغدادان حاضرلانير. بوش بئشيي ترپتمک ياخشي دئييل‌دير، چونکي او ائوده اؤولاد اولمازميش.
اوشاق دوغماق قابيليتيندن محروم اولان قادينلار بو قوسورو مختليف چاره‌لرله آرادان قالديرماغا چاليشيرلار. بونون اوچون »عاشورا« گونو »ايمام حسين«نين آتينين آلتين‌دان کئچرلر. بو آت سئحرلي قووته ماليک اولوب، اوشاق دوغا بيلمه‌ين قادينلارا دوغماق قابيليتي بخش ائدرميش. بعضيلري ايسه خراسانا گئديب ايمام رضانين مزارينا سيغيناراق، نيتينين حاصيل اولماسي اوچون بير نئچه گون مزارين يانيندا کئچيرمکده‌دير. بونا آذربايجانلي‌لار »زوال گتيرمک«، ياخود »دخيل دوشمک« دئيرلر.
بوندان علاوه، آذربايجان اينانجلارينا گؤره، داشلار »ايمامزادا« دئيه آدلانديريلان ، ايمامين مزارينا زيارته گئدرلر کي، نييتلري حاصيل اولا بيلسين. بو قبيل »ايمامزادا«لار، يعني »ايمام مزارلاري، گنجه، شيروان، برده و ... شهرلرده واردير. بو مزارين، هانسي ايماما آييد اولدوغونو هر کس باشقا جور تصوور ائدر. ايمام مزارينين اولدوغو اوتاق‌ا آيريجا عادي داشلار بولونور.
مختليف نيتلرله ايمامين مزاريني زيارته گلن قادينلار، عيني زاماندا، اؤز نيتلرينين گئرچکلشمه‌سي اوچون بو داشلاردان بيريني قوجاغينا آلير.
بو شکيلده توتولان نيت درحال حاصيل اولورموش. اکثريتله اوشاقلاري اولمايان قادينلار بو چاره‌يه باش وورورلار. عموميتله، »ايمامزادا«لار، خالق طبقه‌سي ايچينده بؤيوک بير اعتبار قازاناراق، کلاسيک آذربايجان ادبياتينا گيرمه‌يه مووفق اولموش‌دور. مثلاً، قاسيم بي زاکيرين »برده« مربع‌سينده بئله بير بئيته تصادف ائديلير: قيبله‌ي حاجته ييخيب اؤزومو، ايمامزادايا سورتدوم اوزومو. قيزيلجا چيخاران اوشاغين اولدوغو اوتاغين قاپي‌سينا 1-2 متر قيرميزي قوماش آسيلير کي، اوشاغين خسته‌ليگي آسان کئچسين. خسته‌ليک بيتديکدن سونرا بو قوماشي فقير-فوقرايا وئريرلر. بعضاً ده قيرميزي قوماش اؤنجه‌دن نذر ائديلير و اوشاق خسته‌لييه توتولونجا، درحال تداروک ائديله‌رک، يوخاريداکي مراسيم کئچيريلير.
چيچک خسته‌لينه توتولوب کور اولمادان ساغالان اوشاقلارا زورلا »قوجاغيندا اوشاق اولان مريم« تصويري گؤستريلمک‌ده‌دير. آردي وار