نوروز بایرامی، یاز بایرامی

آنادیلیمیز:یئنی ایل بایرامی طبیعتین اویانماسی و یازین گلمه سی ایله سیخ باغلی اولان یاز بایرامدیر. یاز بایرامینین یارانما تاریخی بیر سیرا یانلیش وئرسیالارین عکسینه اولاراق ایلک انسانلارین طبیعتله بیرباشا ایلگیسی ایله باغلیدیر. اونا گؤره ده بو بایرامین ایزینه ایلک بشری سیویلیزاسیانین یارادیجیسی، تورکلرین اجدادی – سومئرلرده راست گلیریک. اصلینده سومئرلرده تخمینا ۷۵۰۰ ایل بوندان اؤنجه قید ائدیلن یاز بایرامی- دوموز، میفلشمیش شکیلده سومئر اساطیرینده عکس اولونموشدور. هر هانسی بیر حادثه نین میفلشمه سینه ایسه اوزون ایللر واخت لازم اولماسینی نظره آلاراق بو بایرامین یارانما تاریخینین داها قدیم اولماسینی سؤیله مک مومکوندور. گؤرکملی آلمان عالیمی ائوئلین کلئنگئل سومئرلرده قید ائدیلن بو بایراملا باغلی یازمیشدیر: » ان بؤیوک و ان واجیب بایرام یئنی ایل بایرامی ایدی.« سومئر میفولوگیاسیندا بو بایرامین یارانماسی بیتگی و حیات آغاجی آللاهی – دوموزون، گؤی آناسی¬¬¬‍‍‍ الاهه ” این آنا“یا ائلچی گئتمه سی و باشقا ائلچی کندلی آللاهی- انکیمدو طرفیندن اؤلدورولمه سی (یایین سونودا) و هر ایل یئنیدن دیریلمه سی (یازین اولینده) ایله علاقه دار قید ائدیلیر. یعنی دوموز اؤلنده پاییز- قیش گلیر دیریلنده یاز گلیر و طبیعت دیریلیر. بو بایرام مختلف شنلیکلرله یاناشی قوتسال ائولنمه مراسیمی ایله سون حده چاتیردی. بو گون آذربایجاندا و باشقا تورک ائللرینده آخیر چرشنبه و بایرام گونو گنج اوغلان و قیزلارین بختلرینین آچیلماسی و طالعلرینین آیدینلاشدیریلماسی ایله باغلی مختلیف فال خاراکتئرلی اویونلار همین دؤورون قالیقلاری ایله باغلیدیر.
عینی زاماندا » سومئرلر بو بایرامی ”آ- کی- تیل“ آدلاندیریردیلار. قید ائتمک لازیمدیر کی، تیل سؤزو سومئرجه یاشام ویا یئنی دوغوش معناسینی داشیمیشدیر. ” تیل- تی“ کیمی ده یازیلمیش بو سؤز تیری، دیریک، تیریک شکلینده تورک دیللری ایله عینیلشدیریلیر.« یاز بایرامینین سومئرلرده کئچیریلدیگی زامان حاققیندا دا ائوئلین کلئنگئل یازیر: » یئنی ایل بایرامی مارتدا، آیین بیری ایله اون بیری آراسیندا مارت – آپرئل یاغیشلاری زامانی کئچیریلیر، یعنی او واخت کی بوتون طبیعت اویانیر و قیشین قورتارماسیندان سونرا هر یئرده جانلانما، یئنی حیات باشلانیردی «بو ایسه سونرادان آذربایجان و بیر سیرا باشقا تورک ائللرینده نوروز آدلانان یاز بایرامی ایله تام اوست- اوسته دوشور. تورکلرده بایرام قاباغی و بایرام مراسیملری بیر آیدان آرتیق بیر دؤورو احاطه ائده رک آپرئل آیینا کیمی دوام ائدیر.
یئنی ایل – یاز بایرامی اورتا آسیادا دا میلاددان یوزلر ایل اؤنجه قورولان هون امپراتورلوغوندان گونوموزه قده ر بوتون تورک دؤولتلرینده قید ائدیلیب. آسیا هونلاری ایلین بیرینجی، بئشینجی و دوققوزونجو آیلاریندا بایرام ائدیب گؤیه قوربانلار کسردیلر. ایلین ایلک آییندا ( مارت) تانهونون ساراییندا تؤره ن دوزنلنیر هونلارا باغلی بویلارین باشبوغلاری تانهونون سارایینا توپلانیر، یئر، سو و گؤی تانرییا قوربانلار کسیلردی.
میلاددان اؤنجه ۸۰۰- نجو ایلده اویغور تورکلرینه قوهوم اولان ” تی“ تورکلرینده یئنی ایل مارت آیینین اولیندن حساب ائدیلیردی.
تابقاچ تورکلری (۵۵۷، ۵۵۰- ۳۱۵-نجی ایل) ده یازین ایلک آییندا اؤلکه نین شرق بؤلگه سینده کی تاپیناق گؤره وینی یئرینه یئتیرن ” تاش- ائو“ ده گؤی تانرییا، آتا روحلارینا قوربانلار کسر، داها سونرا بؤلکه یه قایین آغاجی اکه ردیلر.
گؤی تورکلرین ده (۷۴۴- ۵۵۲- نجی ایلده) بیری یاز آییندا اولماق اوزره ایلده اوچ دفعه تکرارلانان بایراملاری وار ایدی.
اویغور خاقانلیغینین داغیلماسیندان سونرا ۸۴۰- نجی ایلده تورفان بؤلگه سینه یئرلشن اویغور تورکلری بودیزمی قبول ائتمیشلر. بونلارDo – Yen Wang- نون آنلاتدیغینا گؤره یازدا توپلو حالیندا یاخینداکی معبدلره گئدردیلر.
اویغور خاقانلیغینین یئرینه قورولان قیرقیز خاقانلیغی حاققیندا معلومات وئره ن ۱۰- جو عصر اسلام سیاحی ابو دولف قیرقیزلاردا اوچ بایرامین اولماسینا اشاره ائدیر. یازدا قید ائدیلن بایرام مارت آیینا تصادف ائدیردی. ائلخانیلر زامانیندا (۱۳۵۰- ۱۲۲۰-نجی م. ایل) دا یاز بایرامی عادتلری مؤوجود ایدی.
اورتا عصر مؤلفلری ماحمود کاشغارلی، ابو ریجان بیرونی و خواجه نظام الملک بوتون تورک خالقلاری ، اورتا و اؤن آسیا خالقلاری آراسیندا نوروز بایرامینین کئچیریلمه سینی قید ائدیرلر.
سلجوقلولاردان سونرا آنادولویا حاکیم اولان تورکمن بیگلیکلرینده ده نوروز، گونشین قوچ بورجونه گیردیگی گون اولاراق قبول ائدیلمیشدیر. آغ قویونلو حکمداری اوزون حسن بی (۱۴۷۸- ۱۴۵۳-نجی م.ایل) ین شرقی و جنوبشرقی آنادولویا حاکیم اولدوقدان سونرا تاریخده ” حسن پادشاه قانونلاری“ اولاراق شهرت قازانمیش قانونلاریندا نوروز دقته آلینمیشدیر. یاقوت تورکلرینده ده ” ییس – یاهی“ آدلانان یاز بایرامی مؤوجوددور. فرانسیز سیاحی گابریل بونوالوت ۱۸۸۲-۱۸۸۱- نجی ایللرده اورتا آسیادا اولموش، بورادا رمضان و قوربان بایراملاریندان علاوه ” ایل باشی“ بایرامینین اولماسینا اشاره ائدیر. همین بایرام آرسول آدلانیردی.
ائتنوگراف ق . پ . سئنئساریئو خوارزم اؤزبکلرینین اسلاما قده رکی عادت عنعنه لرینین تدقیقینه حصر ائتدیلمیش اثرینده یازیر کی، نوروز اورتا آسیانین هر یئرینده باهار، یئنی ایل و اکینچیلیک ایشلرینین باشلانماسی بایرامی اولموشدور. هم ده بو بایرام عادتا ایلین یاز برابرلیگی – یعنی گئجه ایله گوندوزون عینیلشدیگی واختا دوشور. قیرقیز تورکلری آراسیندا گئجه ایله گوندوزون بیر اولدوغو گونده نوروز فستیواللارینین کئچیریلمه سی قید ائدیلیر. قیرقیز تقویمینه گؤره قوزو- قوچ بورجونون گؤیده گؤروندوگو ایکینجی گونو یعنی ۲۲ مارت گونو ”‌ باش آی“ دئییلن یئنی ایلین ایلک آیینین بیرینجی گونو ایدی.
آلتای بؤلگه سینده یاشایان شامانیست تورکلر یاز و یا یئنی ایل بایرامینی جیلقایاق آدلاندیریرلار. جیلقایاق بایرامیندا انسانلار یئنی بیر ایله آیاق باسدیق دئیه سئوینر، شنلیک ائدرلر. چوواش تورکلرینده ده ناوروس، نووروز بایرامی مارت آییندا اولوب یئنی ایلین ایلک گونو آنلامینا گلیر.
غربی سیبئریادا آباکان تاتارلاریندان اولان کاچالار آراسیندا یازدا گئچیریلن دینی ماهیتده ” تییاس تویو “ آدلانان بیر مراسیم ده مؤوجوددور. قازاق تورکلرینین دیلینده ” ‌نوروز آیی“ ، ” نوروز بایرامی“ ، ” نوروز گؤجه “ کیمی کلمه قروپلاری وار، آنجاق نوروز گونو دئیه بیر کلمه قروپو یوخدور. نوروز کلمه سی قازاق تورکلرینده بایرامین و او بایرامین کئچیریلدیگی آیین آدی اولاراق ایشله دیلیر. آما نوروز بایرامینین کئچیریلدیگی گونون آدی ” اولوسون اولو گونو“ و ” اولوس گونو“ اولاراق آدلاندیریلیر.
دوبروجا بؤلگه سینده یاشایان کیریم تورکلرینده نوروز عنعنه سی بو گون ده یاشاماقدادیر. کیریم تورکجه سینه نوروز سؤزو ناورئز شکلینده گیرمیش و ۲۱ مارت گونو بو بایرام کئچیریلیر. گونلرین اوزانماغا، گئجه لرین قیسالماغا باشلاماسی سببی ایله بو گونون باشقا بیر آدی دا” گون دؤنومو“ دور. کیریم تورکلرینده گئجه ایله گوندوزون برابر اولدوغو ۲۱ مارت گونونه ” کانتار“ دا دئییلیر.
همین بایرام باتی تراکیادا مئوریس، کئچمیش یوگسلاویا اراضیسینده یاشایان تورکلرده ” سلطان-ی ناوریز“ ، قبرس تورکلرینده ” مارت دوققوزو“ ، آنادولودا ” سلطان-ی نئوروز“ ، ” نئوروز سلطان“ و سایر آدلاناراق مارتین ۲۱- ه تصادف ائدیر. عینی زاماندا میلادی ۱۱- نجی عصرده ماحمود کاشغارلینین دا ” دیوان لغات الترک “آدلی اثرینده اشاره ائتدیگی قدیم اون ایکی حیوانلی تورک تقویمینین باشلانغیجی ۲۱ مارتا تصادف ائدیر. ماحمود کاشغارلی همین اثرینده بو تقویمین یارانماسی مسئله سینی ده قدیم تورک خاقانلاریندان بیری ایله باغلامیشدیر. » هله ائرامیزدان اول بیرینجی مین ایللیکده بیر سیرا تورک خالقلاری آراسیندا معلوم اولان بو اون ایکی حیوانلی تورک تقویمینین قالیقلاری آذربایجاندا معاصر دؤوره قده ر قالمیشدیر… نوروز بایرامینین ایلین، مارتین ۲۱- دن باشلاماسی ایسه تام علمه اساسلانیر. چونکی بو دقیق آسترونومیک تقویم اولوب، اساسیندا گونشین ایللیک حرکتی دورور.«
عینی زاماندا یاز بایرامینین تورکلرده باشقا خالقلاردان داها اول مؤوجود اولماسی تکجه بو فاکتلارلا دگیل همده تورک میفولوژی تصورو و تفکورو ایله ده اثباتلانیر.
تورکلرده یاز بایرامی یوخاریدا قید ائدیلدیگی کیمی زامان – زامان مختلیف آدلارلا آدلاندیریلیب. ماحمود کاشغارلی ” دیوان لغات الترک“ آدلی اثرینده تورکلرین بو بایرامی ” یئنی گون“ آدلاندیرماسینی قید ائدیر. زامان- زامان بو بایرام اوغوز گونو، ارگنه کون، چاغان، اولوسون اولو گونو، بوزقورت، ایلک یاز، یئنگی گون، نوروز و سلطان- ی نوروز آدلاندیریلیب.
بو بایرامین تورکلرده نه زاماندان نوروز و یا نوروز سلطانی آدلانماسی دقیق معلوم دگیل.لاکین تورکوستان ادبیاتیندا نوروز سؤزونه ۱۵- جی عصرده امیر علی شیرنوائینین اثرلرینده راست گلیریک.
میر علی سید اوف آذربایجاندا یاز بایرامی ایله باغلی مؤوجود اولان یاز بلگه سی یاز خانیم واؤلولر خاقانی قیشین میفیک افسانه سینی قید ائده رک بئله قناعته گلیرکی، بو میفیک افسانه نوروزلا باغلی اولوب و نه واختسا بو میفیک افسانه نین و اونون پئرسوناژلارینین اصیل آدلاری وارمیش. چاغ اونلاری اونوتدورموش یئرینه نوروزو قویموشدور.
آپاریلان تدقیقاتلاردان آیدین اولور کی، تاریخ بویو تورکلرده قید ائدیلن یاز بایرامی تکجه اورتا عصرلردن نوروز، بیر چوخ تورک ائللرینده (آنادولو، تورکوستان و سایر.) ایسه نوروز-ی سلطانی و سلطان نوروز کیمی ایشلنمگه باشلامیشدیر. بو ایسه اورتا عصرلرده سلجوقلو و سایر تورک سلطانلارینین تقویم اصلاحاتی و فارس دیلینی رسمی دیل ائتدیکلری دؤوره تصادف ائدیر. « بیلدیگیمیز کیمی هر ایل ۳۶۵ گون حساب اولدوغو اوچون نوروز هر دؤرد ایلده بیر گون گئرییه چکیلیردی و بئله لیکله بعضا یایا و یا قیشا دوشرمیش. بو مسئله بؤیوک سلجوق پادشاهی ملیکشاه زامانینا قده ر دوام ائتدی. او عمر خیام و باشقا عالیملرین یاردیمی ایله اؤز آدینی داشیان جلالی تقویمینین تملینی قویدو و نوروز باهارین ایلک گونونده یعنی گونشین حمل بورجونه گیردیگی گونده ثابتلشدی. سلجوقلولاردان سونرا بؤلگه یه حاکم اولان ائلخانیلر زامانیندا تقویمده اصلاحات آپاریلدی. قازان خان زامانیندان اعتیبارا جلالی تقویمی اوزرینده آپاریلان چالیشمالار سونوندا ” تاریخ ایلخان“ آدی وئریلن تقویم میدانا گتیریلدی.
پروفسور رشات گنج ” سلطان نوروز “سؤزونه دایر قید ائدیرکی: » ۲۱ مارت تاریخینی گونشه باغلی تقویم باشلانقیجی اولاراق قبول ائدن سلجوقلو سلطانی جلال الدوله ابوالفتح ملیکشاهین آدینا اضافتاً نوروزا ” سلطان نوروز“ آدی وئریلمیشدیر. «۳۳ بو فیکرایسه منطقیدیر. بو دؤورده فارس دیلینی تورک دیاریندا رسمی دیل ائدن تورک شاهلاری آپاردیقلاری تقویم اصلاحاتی ایله باغلی یاز بایرامینین آدینی نوروز-ی سلطانی و نوروز شکلینده اؤلکه لرینده خالقین دیلینه سالمیشلار. چونکی بو گون بوتون تورکلرده قید ائدیلن یاز بایرامی هامیسیندا نوروز آدلانمیر. ماهیت عینی اولسادا آد فرقلیدیر. بو ایسه همین دؤورده نوروز سؤزونون بیر سیرا تورک خالقلارینین دیللرینه کئچمه سی ایله باغلیدیر. ترتیب ائدیلن همین تورک تقویمی ایسه ۳۱ مارت ۱۹۲۵- نجی ایله کیمی ایراندا وارلیغینی دوام ائتدیرمیشدیر. باشقا طرفدن ملیکشاهین ترتیب ائتدیردیگی همین جلالی تقویمی افغانیستاندا دا سون زامانلارا قده ر ایشلنمگه دوام ائتمیشدیر. بو گونکوایران و افغانیستاندا ایشله دیلن تقویم، ایل باشی نوروز اولاراق قبول ائدن جلالی آدلی بو تورک تقویمینین دگیشدیگی بیر شکلیدیر. دیگد طرفدن خوارزمده کی تورک خانلیقلاری ایله هندیستانداکی تورک بابور خاندانی دا بو تورک تقویمینی ایشلتمیشلر.
.Arazazarbaiijan.farhangi@gmail.com