آذربایجان فولکلوروندا اوشاقلارین یئری

یازان: احمد فرهمندی (اویاق)
گیریش:آذربایجانین مدنی ـ فیکری تاریخی ان اسکی عصرلردن باشلامیش بو گونه قده‌ر یاشاییشینا داوام وئریب. تاریخ بویونجا آذربایجاندا یاشایان تورکلرین دوغال احساس، آیدین دوشونجه و کوتله‌وی حیات تجربه‌لری بوردا جانلاناراق اؤز قاینار باجاریقلاریندان باش توتوب سنه‌لری آرخادا قویوب بیزیم الیمیزه چاتان مدنی- فیکری بؤلوملردن بیریده اوشاقلار آغیزین ادبیاتی اولموشدور.
فولکلور؛ آغیز ادبیاتی، خالق حکمتی و کوتله بیلیکلری دئمکدیر. خالق مدنیتی اینسان حیاتینین ایلکین چاغلاریندان باشلامیش سایسیز ائنیش ـ یوخوشلار آرخادا قویوب، داورانیشلار سوزگجیندن کئچه‌رک بیزیم عصریمیزه چاتمیشدیر.
بیزیم آغیز ادبیاتیمیز دونیانین ان زنگین اسکی خالق ادبیاتیندادیر. بوتون میللتر آراسیندا اولدوغو کیمی بیزیمده فولکلور خزینه‌میزده ائلیمیزین اوشاقلار و ناز بالالاری اوچون یاراتدیغی بول ـ بول اؤرنکلره راستلاشیریق.
فولکلوروموزدا اوشاقلار اوچون وئریلن بؤلوملرده، زنگین مدنیته یییه اولان خالقیمیزین، ایستک آرزی، کدر- سئوینج، عادت ـ عنعنه و دونیا گوروشلو باخشیلارین گؤرمک اولور. بو ادبیات درین دوشونجه و پاک احساسلارین توره‌نیشی اولدوغو اوچون دیلین ایفاده طرزی ساده و تمیزدیر. اونون اؤیره‌دیجی و بدیعی اهمیتی داها اؤنملی دیر. آتالار سؤزو. بایاتیلار، لایلالار، تاپماجالار، ناغیلار، داستانلار، ماهنیلار، حکایه‌لر، اویونلار، اوخشامالار، نازلامالار و … قوللارین درین دوشوندوکده گؤروروک کی بونلارین یارانماسی اوشاقلاریمیزدا، دیله، ائله، یوردا و حیاتا محبت باغلیلیقلارین آرتیریب گله‌جک یاشایشلارینا بوللو اومودلر توره‌ده‌رک خالق دوشمنلرینه قارشی کینه و نفرت حسی اویادیر.
اوشاغین آنا قارنیندا یاشایان دؤورو:
آذربایجان خالقلاریندا اوشاق دونیایا گلمه‌میش، هله آناسی بویلو اولان واختلار بئله بیر عادتلری وار: بیر قادین بویلو چاغلارین کئچیرن زامان خصوصی ایله‌ ایلک اوشاغینا بویلو اولاندا قوهوم اقریباسی‌له یاخین دوستلاری اونو قورویاراق قارانلیقدا یالقیز بوراخماییب حامام و قبیر اوسته‌ تک گئتدییینی مصلحت گؤرمزلر. بو قادینین اوشاغی داها هوشلو و گؤزه‌ل اولماق اوچون اونون یئریکلمه دؤورونده یئمک ایستکلرین یئرینه یئتیریب و اوشاغین هر یوندن قورونماسینا چالیشارلار.
دوغوش زامانی چاتدیقدا اوشاق و آنایا اولدوقجا ده‌یر وئریب قیرخ گونه قده‌ر آنا و بالانی خطر و بلالردن قوروماغی اؤزلرینه بیر گؤره‌ و سانارلار. اوشاغین گله‌جکده؛ دانیشغی شیرین، واری چوخ و عؤمرو اوزون اولسون دییه باشی اوسته؛ قند، قیزیل و چؤره‌ک قویارلار.
آد قویما گونو
کؤرپه‌نین یئددینجی گونو چاتدیقدا گونو آدلانیب قوهوملاری بیر یئره توپلاناراق چالیب اویناملاق و شنلیک دولو ییغینجاقلاریندا ملی احساسلارینا دایاناراق خالق قهرمانلارین اونوتماسینلار دییه جوانشیر، بابک، نبی، ستار و کؤکو دیلرینه باغلی اولان آدلاردان سئچیب اوشاقلارین او آدلارین بیری ایله آدلاندیرارلار.
دده قورقود بوی لاریندا اوشاق آنادان اولدوقدا آد قویولمور. هر اوشاغین اجتماعی ده‌یری اونون جومرودلوک، قوچاقلیق و ائل اوچون چالیشمالاری اوزره سئچیلیر. ائلین یامان گونلرینده خالقا یاردیم ائتمه‌ین قورخاق و آیاق دالی قویان اوره‌کسیزلره هر یئرده نیفرت و آلچاق گوز ایله یاناشیلیب و «مخنث» آدلانیرلار.
اوشاقلار حیات و ساواش مئیدانیندا اؤزلریندن هنرله باجاریقلاین گؤستردیکده آدا لاییق اولورلار. اؤرنک اوچون: دیرسه خان اوغلو؛ بوغایلا دویوشدوکده اونو یئره ووروب بوغازین کسنده‌ن سونرا اوغوز بگلری ییغیلیب اوغلانی تحسین ائدیب دده‌م قورقود گلسین بو اوغلانا آد قویسون دئییرلر. دده قورقود اوغلانین آتاسینا واریب بیر نئچه تعریفدن سونرا: «بایندر خانین آغ میدانیندا بو اوغلان جنگ ائتمیش دیر. بو بوغا اؤلدورموش. سنین اوغلونون آدی بوغاج اولسون. آدینی من وئردیم، یاشینی آللاه وئرسین- دئدی.»
(دده قورقوت کیتابی- فرزانه انتشاراتی- ایلک چاپ- صایفا ۲۷)
بو گون بیزیم خالقیمیز اوره‌ک دولو اینام و آرزولارلا اؤز کئچمشینه دایاناراق هئچ بیر چتینلیکلردن بویون قاچیرماییب «آماجلاری یولوندا آجی‌لار عشق اولسون» دییه چوخلو مانعه‌لردن آشمالیدیلار.
خالقیمیز اؤز دوغال حاقلارین یاساقلاردان قورتاماق اوچون بوخوولانمیش ووقارلارین اؤزگورلویه چاتدیرماغا هر ساحه‌ده جانلاریندان مایا قویماغا حاضیرلانمالاری یئرلی اولاجاق.
ایراندا ایللر دیر سیستملشمیش بیر آخین تورک خالقی آراسیندا آنا دیل و وارلیقلارینا سویوقلوق یاراتماغا جان آتماقدادیر. آنا دیل مکتبلرده تعلیم اولونمادان دیل گونده‌لیک دایاز دانیشیقلارا حصر ائدیلیب سؤزجوکلر اونودولوب دیل یوخسوللاشیر آردیندا دانیشانین باشینا قاخیج اولاراق دیلینی بؤتووکله آرادان آپارماغا چالیشانلارین یئرآلتی ایشله‌ییب یالان تبلیغ‌لرینه اینانانلار آز دئییل کی، بو دورومون سونوجوندا یانلیش دوشونن کیمسه اؤز کؤکلو وارلیغنا خبرسیز قالیب حقارت حیسی دویاراق اؤزو ایله دیلین دانماغا باشلاییر. اوشاغینا ائلینین گوزه‌ل کؤکلو آدلارینین یئرنه هئچ تورکون آغزیندا دوزگون دئییلمه‌ین فارس و یابانجی آدلار تاخیب و آنا دیلده دانیشماغی اسکیکلیک ساناراق بیر هویت سیز شخص کیمی حیات سوروب و آخیرده ایکی مسجد آراسیندا نامازسیز یاشاییر.
اوشاقلارا شعر اوخوماق اونلارین فیکرلرین گوجلندیرمکده و بئش دویغولارین تحریک ائتمکده فایدالی اولور. اوشاق روانلاری اوزره چالیشان بیلگینلره گؤره: بو ایش اوشاقلارین حیس و عاطیفه‌لرین تربیت لندیریب و باشقا اینسانلارین حیسلی ایله تانیش اولماغا و آیری یؤندن باجاریق و هیجانلارین کنترل دا ساخلاماغا و دانیشیق دیللرین گوجلندیرمک و درین خیالا ال تاپماق، شعر اوخوماغین فایدالاریندان اولابیلر.
شعر اوخوماق؛ اوشاغین هوشلا قولاق گوجون تقویت ائدیب و اوندا گؤزللیکلره درین حس یارالدار. هر سؤزجویون اؤزونده داشیدیغی عاطیفی معنا اوشاغین ذهئنین گوجلندیریب و بوللو سؤزجوکلر اؤیره‌نمه‌سینه اؤنملی تاثیر بوراخار. بو شعرلر خاص بیر آهنگ ایله دئییلنده موسیقی هونر سئحر یارادیجی اولدوغو اوچون سسلرین ده‌یری معنادان آرتیق اوشاغین روحوندا یئر سالیر. ائله اونداندیرکی بیزیم فولکلور شعرلریمیزده معنانادان باشقا ریتم و آهنگه اؤزه‌ل بیر یئر وئریلیب.
لایلالار
«سوفره‌نین یاراشیغی قوناق، ائوین یارشیغی اوشاق» دئیه‌ن آنالاریمیزین چوخلو حیصه‌سی سودامه‌ر اوشاغین امیزدیره‌ندن سونرا قیچلارینین اوسته، بئشییکده و یا قواغیندا ساخلاییب یاتیرماغا چالیشان زامان اؤزل آهنگ ایله بیر سیرا سؤزلر زمزمه ائدیرلر، آنادان باشقا عائله‌نین دیگر عضولری او جومله‌دن بؤیوک ننه، خالا، بی بی و باجی کیمی ائوآداملاری آشاغیدا اؤرنک اوچون وئریلن سؤزلردن اوخویارلار.
لایلای بئشیگیم لایلای
ائویم ائشیگیم لایلای
سن گئت شیرین یوخویا
چکیم کشیگین لایلای
***
لایلای دئدیم یاتاسان
قیزیل گوله باتاسان
قیزیل گولون ایچینده
شیرین یوخو تاپاسان
***
لایلای دئدیم گونده من
کولکده‌ده سن گونده سن
ایلده قوربان بیر اولار
سنه قوربان گونده من
نازلامالار
«اوشاغی یئمک یوخ سئوینج بؤیوده‌ر» آتا- بابالاریمیز درین دوشونجه‌لریندن توره‌نن بو سؤزه آرخا دوران اوشاق نازلامالاری آذربایجان فولکلوروندا باشقا بیر بؤلومدور، کی کؤرپه‌لری شنلندیرمک و آتا ـ آنا محبتینین بال بولاغیندان اونالارا دادیزدیرماق هدفی ایله آچیق و گولر اوزله ایفاده اولونار. بئله بیر نازلامالاری دینله‌ین اوشاق گولش قاباق و مهربان بیر اینسان کیمی دیرچه‌لیب بویا ـ باشا چاتار.
بالاما قوربان اینکلر
بالام هاچان ایمکلر
بالاما قوربان ایلانلار
بالام نه واخت دیلآنلار
سود دیبی، قایماق دیی
قوربانین اولسون بی بی
سود یالا، قایماق یالا
قوربانین اولسون خالا
آتین توتون بو بالانی
شکره قاتین بو بالانی
تولوق سنی آسایدیم
یاغین تاسا باسایدیم
بالام بؤیوک اولاندا
قوپلو قازان آسایدیم
چالخالان، چالخالان یاغ اولسون
بالام یئییب ساغ اولسون.
آغی
اؤز کؤرپه‌لرین «لایلالار» و «نازلامالار» لا بویا- باشا چاتدیران آنالار، بیر واخت‌دا ایتیردیگی اوره‌ک بندلری و اؤلولولرینه آغیتلار دئیه یاس توتارلار.
آغاجدا خزل آغلار
دیبینده گؤزه‌ل آغلار
بالاسی اؤلن آنا
سرگردان گزه‌ر آغلار