موقعیت تاریخی وجغرافیایی شهرستان ارومیه

قسمت اول مساجد

گروه جامعه:شهرستان ارومیه مرکز استان چکمه ای شکل آذربایجان غربی در شمال غرب کشور ایران واقع شده است. این استان با سه استان آذربایجان شرقی ، کردستان و زنجان و سه کشور ترکیه ، عراق و آذربایجان هم مرز است . این شهرستان در جلگه ای بطول ۷۰ کیلومتر و عرض ۳۰ کیلومتر در کنار دریاچه ارومیه گسترده است . شهرستان ارومیه از شرق با دریاچه ارومیه ، از غرب با کشور ترکیه ، از جنوب با شهرستانهای مهاباد ، نقده و اشنویه و از شمال با شهرستان سلماس همسایه است . آب و هوای آن تقریباً مدیترانه ای و چهارفصل بهار تابستان ، پاییز و زمستان در آن به وضوح دیده می شود . اختلاف درجه دمای آن از گرمترین روزهای تابستان تا سردترین شبهای زمستان تا ۶۴ درجه تفاوت دما را نشان می دهد و گرمترین ایام آن از ۱۵ تیرماه تا ۱۵ مرداد می باشد . ارتفاع این شهر از سطح دریاهای آزاد ۱۳۳۲ متر است . باغهای سیب ، انگور و سایر میوه جات و بوستان های آن در بهار و تابستان دیدنی و میوه های آن در کام میهمانان ارومیه بسیار شیرین و دلپذیر است پاییز چنانکه از نام آذربایجان مشخص است و بخصوص ماه آذر در باغهای بادام ارومیه معنی و مفهوم دیگری پیدا می کند و زیبایی پاییز هر چه بیشتر در برگهای خوش رنگ و فضای دلچسب باغهای بادام به چشم می خورد و در زمستان کوهستانهای مملو از برف مشتاقان ورزشهای فرح بخش اسکی و کوهنوردی را به پیست اسکی خوشاکو و کوههای مرتفع این شهر فرا می‌خواند . در مورد وجه تسمیه این شهر عقاید زیادی مطرح است . عده ای بر این باورند که چون در ارومیه رودهای زیاد و آب فراوان وجود دارد و در زبان سریانی » میه « یا «» میاه « به معنی آب می باشد و »اور« به معنی شهر است به همین جهت این محل » ارومیه « خوانده شده است . به همین جهت برخلاف نوع نوشتاری آن به صورت » ارومیه «بیان کنونی آن توسط مردم محل نیز بیشتر » اورمیه«شنیده می شود پس از اسلام ارومیه دومین شهر آذربایجان پس از مراغه به شمار می رفت ، ( از سده پانزده میلادی ) که برج سه گنبد و مسجد جامع ارومیه ارمغان بزرگ فرهنگ اسلامی شمرده می شود . ارومیه به جهت اینکه در ناحیه مرزی ایران و ترکیه قرار گرفته است ، مورد توجه کشورهای بزرگ قرار داشته است و هیات‌های گوناگون مذهبی آمریکایی ، آلمانی ، روسی ، فرانسوی و … در این شهر موسساتی دایر کرده بودند که در پیشرفت فرهنگ و روشنی اندیشه مردم آن ناحیه سودمند بوده است .
شهر ارومیه به جهت گردآمدن اقوام و ادیان مختلف از قبیل آشوری ها ، ارمنی ها و زرتشتی ها ( انتساب چند زرتشتی که در هنگام تولد عیسی »ع« به بیت اللحم رفته بودند و در ارومیه مدفونند حاکی از آن است که این شهر یکی از بزرگترین کانونهای مذهبی و اجتماعی گذشته های روز بوده است ) یهودی ها و بالاخره مسلمانان یادگارهایی از قرن های مختلف را در دامان پیر و زیبایش پاس داشته است
* مساجدآذربایجان غربی مسجد جامع ارومیه:مسجد جامع ارومیه یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است . این مسجد وسط بازار قدیمی شهر قرار دارد و جزء اصلی بافت قدیمی به حساب می آید . برخی از محققین را عقیده برآن است که این بنا ابتدا آتشکده‌ای بوده است که بعد از تسلط مسلمانان ویران شده و سپس در قرن هفتم بر روی آن مسجدی ساخته شده است که بعد از تسلط مسلمانان ویران شده و سپس درقرن هفتم بر روی آن مسجد ساخته شده است و مدعی اند که به سبک معماری سلجوقیان است . به هر صورت ، تاریخ جدید بنای این مسجد معلوم نیست ، اما محراب آن در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری ساخته شده است .
مسجد جامع ارومیه به همراه سایر اجزاء بافت قدیمی شهر به ویژه بازار و راسته های آن از گزند حوادث مصون نمانده و بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است . بطوریکه از بقایای آثار باقی مانده مشهود است ، بیشتر مناطق تجاری محدود به مسجد ( غیر از بازار قدیمی ) تخریب شده و به خیابان و مناره های نوساز تبدیل شده است ، مانند خیابانهای اقبال ، بعثت (عسگرآبادی) ، مهاباد .
مسجد جامع با دو در ورودی به راسته سنگ تراشان و بازار عطاران راه دارد که از صحن بزرگ آن منشعب می شود . مسجد بارها مورد مرمت قرار گرفته و شامل آثاری از دوره های مختلف است :
ـ شبستان گنبددار قدیمی که در واقع هسته اولیه بنا را تشکیل می دهد و حاوی کلیه مشخصات معماری اسلامی است . به احتمال قریب به یقین این بخش مربوط به دوره سلجوقیان ( قرن ششم به بعد ) است .
ـ داخل شبستان گنبددار محرابی است که گچبری نفیسی دارد و در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری در زمان حکومت ایلخانیان با بهترین اسلوب ساخته شده است .
ـ چهل ستون قدیمی متصل به شبستان گنبددار که زمان ساخت آن جدیدتر از شبستان اولی به نظر میرسد و در خاکبرداری از کف آن مقداری اشیاء شکسته متعلق به دوره ایلخانیان بدست آمده است . این چهل ستون به خاطر صدمات وارده چندین بار مرمت شده است .
ـ حجره های قدیم اطراف صحن مسجد که به اوایل زندیه مربوط بوده و سنگ نوشته موجود ، زمان احداث آن را تاریخ ۱۱۸۴ هجری قمری نشان می دهد .
ـ قسمت های نوساز اطراف صحن که به جای بافت قدیمی ساخته شده است و اکثراً متعلق به دو دهه اخیر است . مصالح بکار رفته در اجزاء مختلف ساختمان مسجد نیز مقاومت است . شبستان گنبددار و چهل ستون با دو نوع مصالح ( قسمت تحتانی با سنگ و قسمتهای بالایی از آجر ) احداث شده است .
از مهمترین عوامل تزئینی مسجد کتیبه های کوفی دور گنبد و گچبری محراب را باید نام برد .
مسجد اعظم ارومیه:مسجد اعظم ارومیه در خیابان بعثت (عسگرآبادی) ، جنب بازار و میدان گندم فروشان واقع است . این مسجد که قبلاً به نام مسجد » بازارباش « نیز خوانده می شد ، دارای شبستان و صحن داخلی مستطیل شکلی است که در وسط آن ، گنبد اصلی بر روی هشت پایه و ستون که از مرمر سفید کار شده ، قرار دارد . قسمت پایین گنبد سرتاسر شیشه ای و نورگیر است بخش عمده نور داخل مسجد از این پنجره ها تامین می شود .در پایین پنجره ها کاشی های جالبی به کار رفته است که با آیات قرآنی به صورت نوار با سبک اسلیمی ( گل و بوته ) تزئین شده است . در چهار گوشه سقف مسجد ، چهار گنبد کوچک هشت ضلعی تعبیه شده که بدون پایه و ستون است . محراب مسجد نیز با کاشی های الوان و آیات قرآن بطرز بسیار بدیع و جالبی تزئین شده است . از طرف میدان گندم فروشان و بازار مسجد دارای دو در ورودی است که بر بالای هر کدام مناره‌ای است که با گلدسته و کاشیهای لعابی سبز و زرد تزئین یافته است . این درهای چوبی بی‌نهایت استادانه ساخته شده اند بر روی یکی از درهای ورودی ( در سمت راست ) ضمن تزیین با کاشی های لعابدار جمله « الله جل جلاله » و در سمت راست آن جمله « محمد رسول ا… » بکار رفته است و در بالای در دیگر مسجد به ترتیب نام امامان معصوم با زمینه لاجوردی و به رنگ سفید نوشته شده است . در قسمت بالای ده پنجره ای که به طرف میدان گندم فروشان باز می شود نیز نواری از کاشی تعبیه شده که آیاتی از قرآن مجید برآن نوشته شده است . همچنین در وسط و بالای این نوار نوشته « مسجد اعظم » قراردارد و در قسمت پایین آن تاریخ بازسازی مسجد دیده می شود :
» در تاریخ ۱۳۹۲ هجری قمری برابر با ۱۳۵۱ هجری شمسی مسجد بازارباش به اهتمام مسلمانان تجدید بنا شد و مسمی به « مسجد اعظم «گردید .
مسجد سردار ارومیه :ین مسجد در خیابان امام و در امتداد راسته غلامخان که قسمت مهمی از بافت قدیمی شهر را شامل می شود ساخته شده است . این بنا یکی از آثار زیبای دوره قاجاریه محسوب می شود که سازنده آن » عبدالصمدخان «پدر آقاخان و جد عظیم السلطنه سردار می باشد که شخص اخیر در سال ۱۳۳۰ هجری قمری آنجا را مرمت نموده و در سال ۱۳۳۱ هجری قمری ساعت بزرگ مسجد را در بالای ورودی آن نصب کرده است . محراب مسجد داخل یکی از طاق نماهای ضلع جنوبی شبستان قرار گرفته است که با کاشیهای هفت رنگ به زمینه زرد با نقوش گل و بوته و با رنگهای آبی ، صورتی ، سفید و قهوه ای داخل یکی از از طاق نماهای کم عمق ساخته شده است و سوره مبارکه آیت الکرسی در داخل یکی از حاشیه های دور محراب نوشته شده است و در بالای قوس محراب در یک کادر مربع شکل اسامی ا… ، محمد ، علی ، فاطمه ، حسن و حسین نوشته شده است .
یک حاشیه باریک گچبری نیز در دور محراب وجود دارد . نور شبستان بزرگ از دو ضلع شمالی و جنوبی ساختمان تأمین می گردد که پنجره های اصلی در ضلع شمالی در پنج طاق نمای بزرگ که دارای عمق مناسبی هستند ، تعبیه شده اند و هر طاقنما بوسیله یک تیغه باریک بدو قسمت تقسیم شده که در هر قسمت یک پنجره نصب کرده‌اند، پنجره های شبستان در اصل چوبی بوده که در بالای آنها نورگیرهای کوچکی ( روزن ) وجود داشته است ولی اخیراً پنجره ها را تعویض نموده اند و بجای آنها پنجره آهنی نصب کرده اند که در نتیجه روزن ها نیز مسدود شده است .
در انتهای شبستان یک فرش مسجد را با تخته کوبی بصورت بالکن جهت استفاده زنان در آورده اند ، بر روی چوب نرده بالکن تزئینات جالبی شامل کادربندی منظم بصورت اشکال هندسی ترنج و گل و بوته نقاشی کرده اند . در سالهای اخیر تعمیرات و تغییرات زیادی را بر روی نمای بیرونی این مسجد شاهد بوده ایم که تقریباً با سیمای زمان ساخت تفاوتهای زیادی دارد .
مسجد مناره ارومیه :این مسجد بفاصله کمی از مسجد سردار و متصل به مدرسه قدیمی هدایت در کنار کوچه امیر نظمی واقع در خیابان امام قرار گرفته است . مسجد مناره بنایی است که در دوره قاجاریه توسط دو نفر از خوانین ارومیه به نامهای » حاجی علی یارخان «و » حاجی یداله خان امیرنظمی افشار «ساخته شده است .
مسجد مناره دارای زیرزمین و یک سالن مرتفع می باشند که از بیرون دو طبقه به نظر می رسد . قسمت تحتانی یعنی زیر زمین مسجد با سنگهای نسبتاً منظم ساخته شده است و از این قسمت به بالا مصالح بکار رفته از آجر انتخاب گردیده است ، پوشش سقف زیرزمین در سال ۱۳۵۵ توسط هیات امنا از چوبی به تیرآهن تبدیل شد ولی پوشش سقف و ستون‌های سالن اصلی از چوب می باشد که حالتی شبیه مساجد قدیمی بناب و مراغه را دارد . البته از نظر حجم و ظرافت کار از آنها کوچکتر و ساده تر می باشد . در گوشه جنوب شرقی مسجد مناره بلندان قرار گرفته که از نظم و دقت کاری خوبی برخوردار می باشد . در حاشیه انتهایی نمای خارجی با یک باند کاشیکاری شده از جنس کاشی های هفت رنگ روبرو می‌شویم که زیبایی خاص به نما بخشیده است .
مسجد امام شافعی :مسجد سنی ها در حال حاضر از ضلع شمالی ، غربی و جنوبی مشرف به خیابان می باشد و از ضلع شرقی متصل به املاک غیر می باشد و فعلاً نیز این مسجد در مرکز شهر ارومیه قرار دارد . مناره این مسجد با ارتفاعی حدود ۲۰ متر با قطر ۲۰/۲ متر و با پله های مارپیچ که از ارتفاع ۳ متری کف مسجد شروع می شود ، احداث شده که در محور وسط استوانه ، مناره چوبی کلفتی با قطر ۲۰ سانتیمتر کار گذاشته شده که پله هایی دور این محور کار شده اند و لبه هر پله یک چوب چهارتراش تعبیه شده است . پوشش انتهای مناره بصورت شیروانی گنبد مانند با چوب می باشد ، دور تا دور بدنه بیرونی مناره دارای تزئینات آجری و آجرهای لعابدار می باشد که بصورت هنرمندانه رسمی بندی شده است . مسجد امام شافعی در سال ۱۳۲۸ هجری قمری به همت »حاجی شریف افندی « از علمای بزرگ که به کار تجارت مشغول بوده احداث گردیده است این مسجد در سال ۱۳۵۷ هجری شمسی کلاً تخریب می گردد و فقط مناره آن حفظ می‌شود و در جای مسجد قبلی ، مسجد نوساز با مصالح تیرآهن و آجر احداث می‌گردد که هم اکنون این مسجد محل برگزاری نماز جمعه مسلمانان اهل تسنن شهر ارومیه می باشد .
مناره موجود مسجد سنی ها به قدمت ۹۰ ساله در کنار بافت مسجد تازه احداث شده بصورت سالم و دست نخورده باقی مانده است .مسجد سیدالشهدا که در ضلع شمالی خیابان انقلاب و متعلق به دوره قاجار است و مسجد سبزه میدان که قدمت آن به دوران صفوی می رسد از دیگر مساجد تاریخی ارومیه محسوب می شده .