شاعرالحسین فضولی بغدادی

مصطفی قلیزاده علیار
گروه تاریخی: گاهی به زندگی و شعر حکیم ملا محمد فضولی بغدادی، عارف و شاعر بزرگ قرن دهم هجری
۲- »لیلی و مجنون« مثنوی ترکی و مشهورترین اثر محمد فضولی، بر پایه لیلی و مجنون حکیم نظامی و مولانا هاتفی، مشتمل بر بیش از ۹۰۰۰ بیت. اما اثر فضولی از نظر تأثیر عاطفی به مراتب قوی¬تر از لیلی و مجنون نظامی و هاتفی است.
۳- اربعین حدیث (چهل حدیث نبوی) با ترجمه منظوم به ترکی
رند و زاهد (نظم و نثر)، ساقی نامه، بنگ و باده، صحبت الاثمار، شکایت نامه و …از دیگر آثار ارزشمند و جاودانه ادبی و فکری و آرمانی حکیم ملا محمد فضولی است که اغلب به زبان رمز و تمثیل سروده و از خود به یادگار گذاشته است.
۴- کتاب »حدیقة السعداء«
فضولی این کتاب را به نثر ترکی در موضوع مقتل کربلا و مصائب انبیاء و اولیاء به شیوه روضة الشهداء کاشفی نوشته، اما با افزودن مطالب جدید به سبک خود و مطابق اعتقادات شیعی خویش آن را کتابی مستقل و مفید ساخته است. در ادامه مقاله در باره این کتاب بیشتر توضیح می¬دهیم.
* موضوع عاشور و کربلا در آثار فضولی فضولی را به خاطر اشعار و آثار ادبی و علمی و تاریخی که به سه زبان ترکی، فارسی و عربی در شناخت، ستایش و سوگ پیامبر اکرم و خاندان پاک و معصوم ایشان – علیهم السلام – سروده و یا به نثر نوشته، می¬توان شاعر اهل بیت (ع) خواند و به کثرت اشعار و آثار منظوم و منثوری که در سه زبان به معارف و مدایح و مصائب حضرت سید الشهداء و موضوع کربلا اختصاص داده و آفریده است، می توان او را »شاعر کربلا« و »شاعر الحسین«(ع) نامید. او به زبان فارسی و ترکی اشعار عاشورایی زیادی دارد. در اینجا برای نمونه ابیاتی از اشعار ترکی و فارسی¬اش را در مرثیه امام حسین (ع) می¬خوانیم. ابتدا دو بند از ترکیب بند معروف عاشورایی فضولی را با ترجمه اش:
ای شمع بزم بارگه کبریا حسین!
*بند ۱)ماه محرم اولدی مسرّت حرام¬دیر
ماتم بو گون شریعته بیر احترام¬دیر
تجدید ماتم شهدا نفع¬سیز دگول
غفلت¬سرای دهرده تنبیه عام¬دیر
غوغای کربلا خبرین سهل سانما کیم
نقص وفای دهره دلیل تمام¬دیر
هر درّ اشک کیم تؤکیلور ذکر آل ایله
سیاره¬ی سپهر علوّ مقام¬دیر
هر مدّ آه کیم چکیلور اهل بیت ایچون
مفتاح باب روضه¬ی دارالسلام¬دیر
شاد اولماسین بو واقعه¬دن شاد اولان گؤنول
بیر دم ملال و غصه¬دن آزاد اولان گؤنول
*بند ۴)ای دردپرور الم کربلا حسین!
ای کربلا بلالرینه مبتلا حسین
غم پاره پاره باغرینی یاندوردی داغیله
ای لاله¬ی حدیقه¬ی آل عبا، حسین
یاقدی وجودینی غم ظلمت سرای دهر
ای شمع بزم بارگه کبریا حسین
دور فلک ایچوردی سنا کاسه – کاسه قان
ای تشنه¬ی حرارت برق بلا حسین
یاد ائت »فضولی«، آل عبا حالین ائیله آه
کیم برق آهله یاقیلور خرمن گناه.
*ترجمه:بند ۱)
- ماه محرم از راه رسید، دیگر شادمانی کردن حرام است/ امروز سوگواری، احترام به شریعت اسلام است.
- تجدید یاد و خاطره شهدا، بیهوده نیست/ یاد شهیدان در سرای غفلت¬آمیز دنیا، هشدار است
- خبر واقعه¬ی کربلا را سهل مپندار/ این نشان کاملی از نقص وفای دهر است
- هر درّ اشکی که به یاد آل محمد (ص) نثار شود/ موجب علو مقام می¬گردد – هر مدّ آهی که در غم اهل بیت (ع) کشیده می¬شود/ کلید در باب روضه¬ی دارالسلام است
- الهی که هرگز شاد مباد آن دلی که در این واقعه شاد شد/ شاد مباد آن دلی که در این ماتم دمی از غصه آزاد شد.
بند ۴)- ای پرورده آلام کربلا، حسین!/ مبتلای بلاهای کربلا، حسین!- آتش غم، دل پاره پاره ات را داغدار کرد/ ای لاله¬ی باغ آل عبا، حسین
- وجودت را غم ظلمت سرای دهر شکست/ ای شمع بزم بارگه کبریا حسین
- ساقی دور فلک کاسه خون نصیب تو کرد/ ای تشنه ی حرارت برق بلا حسین!- ای فضولی یاد کن از حال زار آل عبا و آه بکش/ چرا که شعله آه بر خرمن گناهت آتش می¬زند.
*قصیده کربلا (فارسی) السلام ای ساکن محنت سرای کربلا
السلام ای مستمند و مبتلای کربلا
السلام ای رشک برده زنده¬های هر دیار
در جوار مرقدت بر مرده¬های کربلا
یا شهید کربلا! کردم به گرد طوف تو
رغبت سیر فضای غم فزای کربلا
یا شهید کربلا از من عنایت کم مکن
چون تو شاه کربلایی، من گدای کربلا…
روزگاری شد که مأوای فضولی کربلاست
نیست او را میل مأوایی ورای کربلا…
*مقتل »حدیقة السعداء«
اشاره کردیم که فضولی کتاب »حدیقة السعداء« (۱۳) را به نثر ترکی در موضوع مقتل و مصائب انبیاء و اولیاء نوشته، کتاب دارای یک مقدمه و ده باب و یک خاتمه و به شیوه روضة الشهداء کاشفی است که فضولی با افزودن مطالب جدید به سبک خود و مطابق اعتقادات شیعی – مذهبی¬اش آن را کتابی مستقل و مفید ساخته. این کتاب شاید اولین مقتل ترکی است که یک دانشمند و شاعر بزرگ تحریر کرده و مزیّن به آیات و احادیث و مرصّع به نکات بکر و مفید و اشعار ترکی و فارسی و عربی است. فضولی در مقدمه این کتاب ارزشمند ادبی – تاریخی می_نویسد: » مردمان در ایام محرم از اطراف و اکناف به کربلا می آمدند و در سوگ سالار شهیدان امام حسین به سوگواری می پرداختند، تمام اشعار به فارسی و عربی بود و اکثریت مردمان که ترک زبان بودند، از آن اشعار چیزی متوجه نمی شدند. لذا من تصمیم گرفتم که در مقتل امام حسین (ع) کتابی به زبان ترکی بنویسم… و این کتاب را تألیف کردم.« ((ترجمه با تلخیص)
اخیرا دیدم که در همایشی در تبریز در مرداد ۹۶، یک نفر ادعایی غیرکارشناسانه و غیر حرفه_ای و کاملا عامیانه در خصوص حدیقة السعداء کرده و گفته در حقیقت حدیقة السعداء فضولی یک رمان است به نظم و نثر! همچناکه که اثر »لیلی و مجنون« وی هم رمانی است به نظم این سخن آن شخص نشان می دهد که او هنوز با مفهوم »مقتل« در حد ابتدایی هم آشنا نیست و به احتمال زیاد حتی حقدیة السعداء را ندیده است. اما تعجب از اهالی ادب و کارشناسانی است که در آن همایش بوده اند و به او تذکر نداده اند که شما بهتر است در کار و آثار بزرگان نظر ندهید. باری سخن را با کلام خود فضولی به پایان می برم که به کربلایی بودن و عاشورایی بودن شعرش افتخار می کند:
سخن را با کلام خود فضولی به پایان می برم که به کربلایی بودن و عاشورایی بودن شعرش افتخار می کند:
چون خاک کربلاست فضولی مُقام من
نظمم به هر کجا که رود حرمتش رواست
زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیست
خاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست!
EMAIL.agazadeh1@gmail.com
پایان