داشناکسوتیون فرقه ای که از نگاه تاریخ مغفول ماند

قسمت اول
گروه تاریخ :داشناکسوتیون اصلا یک حزب ارمنی است و از جمله گروه هایی است که با مجاهدین در جریان فتح تهران مشارکت موثر داشته است.این مقاله سعی دارد کنکاشی داشته باشد بر آغاز فعالیت های این حزب در منطقه قفقاز و تاثیر آن بر رویداد های ایران. برای شناخت بهتر این حزب نسبتا سری که سابقه حضور و فعالیت گسترده را از مشروطه تا پهلوی در ایران داشته است ناگزیر با توجه به اسناد و منابع آن را به چهار دوره تقسیم می کنیم: الف: آغاز حیات حزب تا مشارکت در مشروطه ب: بعد از دوران مشروطه و آغاز جنگهایی برای استقلالج: فعالیت های حزب در ایران همزمان با رژیم پهلوی د: داشناکسیون؛بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و این روزها
* آغاز حیات حزب تا مشارکت در مشروطه:بر اساس مواضعی که حزب داشناکسیون در جزوه ای مکتوب به سال ۱۳۵۸منتشر کرده است این حزب که در واقع از ادغام گروه ها و احزاب انقلابی ارمنی که در آن ایام در ارمنستان در بخشی از روسیه و ترکیه فعالیت داشته اند به سال ۱۸۹۰میلادی در شهر تفلیس قفقاز تشکیل شد.
»داشناکسیون ارامنه«مقصودش حفظ مصالح اقتصادیِ طبقاتی و حفظ منافع بشریِ سیاسیِ ملی و مدنیِ ارامنه می باشد. حضور این حزب در ایران به دهه? هشتاد قرن نوزدهم باز می گردد. مقطعی که سه حزب ارمنی آرمِناکان، هنچاکیان و داشناکسوتیون به تدریج در مناطق ارمنی نشین آذربایجان شعبه هایی تشکیل دادند. این احزاب از ایران به منزله? پایگاهی برای تدارکات خود و اجرای عملیات در ایالت های ارمنی نشین عثمانی استفاده می کردند. آنها نه تنها جراید و نشریات خود را از طریق ایران به عثمانی و روسیه می بردند، بلکه اسلحه و مهمات نیز منتقل می کردند. علاوه بر این، کارگاه های اسلحه سازی مخفی نیز در سلماس و سپس در تبریز دایر کردند. کارگاه اسلحه سازی حزب داشناک در تبریز در ۱۸۹۱ دایر شد. در این کارگاه، قطعات اسلحه ای را که از کارگران کارخانه های اسلحه سازی دولت روسیه در تولا و تفلیس خریداری و به تبریز منتقل شده بود مونتاژ می کردند. آنگاه، اسلحه ها را مخفیانه به خاک عثمانی می بردند تا در مبارزه با دولت عثمانی استفاده شود.
بی جهت نیست که لوییس نعلبندیان می نویسد: «در قرن نوزدهم، سرزمین ایران کعبه? آمال انقلابیون بود» و بیشتر این انقلابیون، ارمنیان قفقاز بودند.
تا انقلاب مشروطه، احزاب ارمنی مداخله و مشارکتی در امور سیاسی ایران نداشتند اما وقوع انقلاب مشروطه در ایران و خصوصاً، مقاومت محمدعلی شاه و متحدانش در برابر مشروطه خواهان احزاب هنچاکیان و داشناکسوتیون را تحت تأثیر قرار داد و این دو حزب، برخلاف آرمناکان، با زیرکی خاصی تصمیم به یاری مشروطه خواهان گرفتند.مانوکیان در توضیح عواملی که موجب شد تا حزب داشناک با مشروطه خواهان همکاری کند به کنگره? چهارم حزب داشناک (فوریه – مه۱۹۰۷) و درخواست کمیته? آذربایجان این حزب از کنگره چهارم برای شرکت در انقلاب، اشاره می کند و می نویسد:
»در این کنگره، که در وین برگزار شد، نمایندگان پس از بررسی اوضاع و احوال جهان و ایران به این نتیجه رسیدند که با توجه به اینکه جنبش های فعلی ایران (حرکت های مشروطه خواه) سبب بیداری هر چه بیشتر مردم گشته است و امکان اینکه این جنبش به پدیده ای مردمی در ایران و حتی درخاورمیانه تبدیل شود، بسیار زیاد است. لذا با توجه به نتایج آن نهضت، از دید جهان بشری و نیز مسئله? ارمنی، کنگره به عموم سازمان ها و افراد داشناکسوتیون در ایران توصیه می کند تا با همه? وسایل و امکانات در به ثمر رساندن آن نهضت تلاش کنند«.
در حقیقت قصد سران داشناک چیزی جز نفوذ در میان انقلابیون نبوده.هدف آنها ورود به مقام های دولتی بعد از انقلاب بوده تا از این طریق بتوانند به آرمانها ی حزب داشناک برسند.بعدها خواهیم فهمید که نوع ارتباط گیری داشناک ها در ایران برای اهداف خود و اشخاصی را که برای رایزنی در ایران بر می گزینند? ظن همکاری و هماهنگی با غرب را قوی تر می کند.
کنگره? چهارم چگونگی همکاری با مشروطه خواهان را بر عهده? تشکیلات حزب داشناک در ایران گذاشته بود استپان زوریان (روستوم) را، که از بنیان گذاران حزب بود، برای مذاکره? رسمی با مشروطه خواهان به ایران اعزام کرد. روستوم در اواخر دسامبر ۱۹۰۷ به تهران رسید. او به همراه دکتر هاراتون استپانیان، الکساندر تومانیان و آلک جلالیان با عده ای از نمایندگان مجلس شورای ملی (وثوق الدوله، مستشارالدوله، حاج امین الضرب، حاج معین التجار، میرزا ابراهیم آقا و تقی زاده) مذاکره کرد. مذاکره? هیئت ارمنی و مشروطه خواهان از ۳۰ دسامبر۱۹۰۷ تا ۴ ژانویه۱۹۰۸ / ۹تا ۱۳ دی ۱۲۸۶ادامه داشت. در پایان مذاکرات، روستوم از طرف حزب داشناکسوتیون متعهد شد:
»تهیه و ارسال اسلحه ساز، تشکیل و اعزام گروه های رزمی،[تبلیغ]در کشورهای اروپایی به سود نهضت مشروطه و بر علیه نفوذ روس و انگلیس، جلب همکاری و هم رزمی انقلابیون بلغاری، مقدونی، گرجی قفقازی با مبارزان ارمنی« و… بر عهده? حزب داشناک باشد.
هیئت ایرانی نیز متعهد شد برای نقل و انتقال افراد، اسلحه و مهمات حزب داشناک، خصوصاً در آذربایجان، امکانات رایگان فراهم و به هزینه? حزب داشناک اسلحه و مهمات به ایران وارد کند. حقوق ملی ارمنیان را در ایران محترم شمارد و ناحیه ای را در سلماس یا اطراف آن برای اسکان پناهندگان ارمنی اختصاص دهد و….
هم زمان با این مذاکرات، سومین کنگره? منطقه ای آذربایجان حزب داشناکسوتیون (۱۹دسامبر ۱۹۰۷ تا ۱۳ ژانویه۱۹۰۸) برگزار شد. در این کنگره، درباره? چگونگی همکاری با مشروطه خواهان و حمایت از آنان به تفصیل مذاکره شد و در نهایت، مشارکت جدی به تصویب رسید. با این حال، شرکت عملی حزب داشناک در انقلاب مشروطه تا کودتای محمد علی شاه و به توپ بستن مجلس شورای ملی و مقاومت مسلحانه مشروطه خواهان تبریز تحقق نیافت. این تاخیر از یک سو به سازمان غیرمتمرکز داشناکسوتیون باز می گشت که در نتیجه? آن، شعبه های حزب در ایران تلاش می کردند نحوه? مشارکت را به صورتی تنظیم کنند که با شرایط و امکانات منطقه ای خود و نظرات رهبری حزب هماهنگ باشد و از سوی دیگر،تأثیر عواقب و نتایج این همکاری و مشارکت بر وضعیت ارمنیان در عثمانی و قفقاز آنها را به تائمل بیشتر وا می داشت.
در پی آغاز مقاومت مشروطه خواهان تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان (تیر۱۲۸۷)، نمایندگان سازمان مرکزی حزب داشناک در شرق با باقرخان و ستارخان وارد مذاکره شدند. آنها با ستارخان به توافق رسیدند که: رزمندگان داشناکسوتیون هنگام ورود به تبریز، تنها سلاح های فردی خود را به همراه می آوردند ولیکن، به محض رسیدن[به تبریز]مهمات، اسب، آذوقه و سایر ملزومات را از سازمان ها و تشکیلات محلی حزب تهیه خواهند کرد.
رزمندگان داشناکسوتیون می بایست رهبری جنگجویان محلی را به عهده بگیرند و امور مربوط به بمب و راکت و مین را شخصاً انجام دهند.
پس از این توافق، فعالیت های حزب داشناک آغاز شد.سربازان داشناک که از قفقاز و عثمانی به تبریز می آمدند به همراه رزمندگان ملل مختلف قفقاز، تاتارها، گرجی ها، روس ها و…به مشروطه خواهان تبریز پیوستند و با قوای محمد علی شاه به مبارزه برخاستند. داشناک ها امکاناتی را که در تبریز داشتند، از جمله کارگاه اسلحه سازی در محله? لیل آور را در خدمت انقلاب مشروطه قرار دادند. روستوم رهبری فعالیت های نظامی داشناک ها را در تبریز برعهده داشت. تلاش های او در بخش انفجار بمب و راکت تأثیر چشمگیری در پیشروی گروه های جنگجو در نبردها داشت. قوای دولتی دچار ترس و وحشت می شد و روحیه? جنگجویان چند ملیتی بیش از پیش تقویت می گشت. علاوه بر این، روستوم و اعضای حزب داشناک در سازماندهی نیروهای نظامی، طراحی راه های مؤثر برای مبارزه با نیروهای مخالف ، نقل و انتقال مهمات، و جنگ و جدال با قوای محمدعلی شاه حضوری فعال داشتند. مانوکیان نمونه هایی از این فعالیت ها را توضیح می دهدفعالیت رزمندگان داشناک مانند دیگر رزمندگان قفقازی در تبریز تا اشغال تبریز از سوی قوای روس ادامه داشت و پس از آن ناچار شدند تبریز و سپس ایران را ترک کنند.
اما این به معنای خاتمه? مشارکت حزب داشناک و احزاب انقلابی قفقاز در انقلاب مشروطه نبود. آنها به مشروطه خواهان رشت پیوستند. در این مرحله، رهبری مبارزان داشناک در رشت بر عهده? یپرم خان بود. مانوکیان به تفصیل به نقش فعالیت های یپرم و اعضای داشناک در قیام مشروطه خواهان گیلان می پردازد و سرگذشت او را تا فتح تهران، ریاست نظمیه، و… تا هنگام کشته شدن در نبرد با سالارالدوله (۲۹اردیبهشت۱۲۹۱) توضیح می دهد . مانوکیان درباره? انگیزه? یپرم خان از مشارکت فعال در انقلاب مشروطه بر نکته? حائز اهمیتی تأکید می کند. او می نویسد: یپرم علاوه بر اینکه برای عقاید حزب داشناک وارد مبارزه شد؛ اما ایران را سرزمینی می دانست که به آن مدیون بود و اکنون فرصتی به دست آورده بود تا دین خود را ادا کند. این سرزمین به او امنیت، آسایش، کار و زندگی بخشیده بود.
این سخن مانوکیان نیز در کتاب دیگری تحت عنوان »یپرم خان سردار«تایید شده است.
با مرور در فعالیت های یپرم خان ارمنی در جریان مشروطه به دو اتفاق تلخ خواهیم رسید.مجروح شدن ستارخان توسط قوای یپرم در جریان تسخیر باغ اتابک و تلخ ترین آن شهادت شیخ فضل الله نوری(ره) در میدان توپخانه تهران است.
پس از تسخیر تهران توسط مجاهدین به خاطر تلاش های یپرم و قاطعیتش،وی را به ریاست شهربانی تهران گماشتند. در این مقام او بسیار سخت گیری و درشتی می کرد. مخالفان مشروطه را با چنان وضعی دستگیر می کرد که باعث آزردگی آزادی خواهان بود. او یکی از مهم ترین افراد حامی به دارآویخته شدن شیخ فضل الله بود. ترور سیدعبدالله بهبهانی هم در زمان ریاست او اتفاق افتاد. اما یفرم با پشت هم اندازی مانع از دستگیری عاملان شد حتی در آن زمان شایع شد که خودش، حیدرخان عمواغلی را فراری داد. اکنون متوجه می شویم که چرا داشناک ها برای مذاکراتشان با طرف های ایرانی مشروطه خواه تقی زاده و دوستانش را برگزیده اند.
حادثه ی دیگری که چهره تاریخی یپرم را تا نزد گروه های مختلف خدشه دار کرد، ماجرای خلع سلاح مجاهدین و درگیری پارک اتابک بود. پس از آنکه آیة ا… بهبهانی ترور شد و برنامه ریزی ترور به سران حزب دموکرات (عامیون) نسبت داده شد، تنش میان این حزب با اعتدالیون شدت یافت. چندی بعد محمدعلی خان تربیت از حزب عامیون نیز ظاهراً به تلافی ترور آیة ا… بهبهانی ترور شد. پس از آن، دولت به تصویب مجلس همه افراد مسلح را که نظامی دولتی به شمار نمی آمدند، موظف به خلع سلاح کرد. از چندی پیش، ستارخان جهت بزرگداشت و تمجید توسط دولت به تهران دعوت شده بود و پس از برگزاری مراسم گوناگون، در پارک اتابک تهران مستقر شده بود. هنگامی که حکم به خلع سلاح داده شد، یپرم ، به عنوان رئیس قوای دولتی با قشونی نسبتاً نیرومند راهی پارک اتابک شد و در آنجا با مقاومت ستارخان و یارانش مواجه شد.این حادثه در آن زمان یپرم را نزد بسیاری بدنام نمود.
* بعد از دوران مشروطه و آغاز جنگهایی برای استقلال:ارمنستان جایگاه مردمی است که در اواخر هزاره دوم و یا اوایل هزاره اول از منطقه تراس در بالکان به آسیای صغیر مهاجرت و در اطراف دریاچه وان مستقر شدند و بتدریج جانشین کشور اوراکوس شدند. ارمنی ها یکی از شاخه های نژاد هند و اروپایی هستند. هردوت و ایودوکسوس رودس معتقدند که ارامنه ارتباط نزدیک با فریجین ها داشتند. از قرن هفتم قبل از میلاد زبان ارمنی زبان مسلط ساکنان مناطق مزبور بوده است. از اوائل قرن نوزده سرزمین های ارمنی نشین تحت حکومت عثمانی و روسیه تزاری قرار داشت. سرزمین های ارمنی نشین عثمانی شامل ولایات وان، طرابوزان، ارزروم و تبیلیس بودند.