سیر غزل ترکی
گروه فرهنگی: در بحبوحه فرا رسیدن سده هشتم هجری که شاهد اوج تکامل فنی غزل در آذربایجان هستیم، طلیعه ظهور غزل ترکی نیز دیده می‌شود. شاعرانی مثل عزالدین حسن اوغلو قاضی برهان‌الدین و نسیمی از پیشاهنگان این حرکت هستند.
عیزالدین حسن اوغلو
اولین غزلی که به زبان ترکی آذربایجانی در دست داریم شعریست با مطلع زیر که متعلق به عیزالدین حسن اوغلو می‌باشد:
آپاردی کؤنل بیر خوش قمر اول جان فزا دیلبر
<<دلم را دلبری ماهرو ربود
عیزالدین حسن اوغلو در اواخر قرن ۷ هجری و اوایل قرن ۸ هجری زندگی می‌کرد. بعدها ده‌ها نظیره از جانب دیگر شعرا بر این غزل زیبا سروده شد. به نظر برخی اساتید و اهل فن گرایشات عارفانه در این شعر کاملا واضح و گویا می‌باشد. گرچه به حسب غزل بودن تمایلات و هیجانات عاشقانه انسان زنده در آن برتری دارد. فنون و مضامین مثل غزل عربی و فارسی می‌باشد. گرچه سرودن آن به زبان ترکی ظرافت تازه ای به آن بخشیده است. بداعت شاعر در فتح راه تغزل ترکی آذربایجانی همراه با زیبایی این غزل که بعد از سالیان هماره تازه و طرفه می‌نماید، ما را بر آن می‌دارد تا زبان به تحسین این شاعر باز کنیم. بدون شک همین تازگی و طرفگی باعث این نتیجه گیری منطقی می‌شود که بگوییم احتمال دارد این نمونه اولین نمونه رسیده به ما باشد و نه اولین نمونه غزل ترکی. زیبایی این شعر بیشتر از یک فتح باب و تمرین اولیه است. غزل ترکی آذربایجانی به خصوص از قرن هشتم هجری به دوره شکوفایی خود قدم می‌گذارد. در این قرن قاضی بورهان الدین با قریحه و ذوق توانای خود، غزلیات زیبایی به زبان مادری سرود. قاضی بورهان الدین اولین شاعری است که آثار وی به زبان مادری یعنی ترکی آذربایجانی به طور کامل و به شکل مجموعه دیوان حفظ و نگهداری شده است. آثار وی در موزه بریتانیا با شماره ۴۱۲۶ در ۶۰۸ صفحه عبارت از هفده هزار مصرع می‌باشد. این نسخه در دوره حیات شاعر، در سال ۷۹۵ هجری کتابت شده است.
آثار قاضی بورهان الدین در تاریخ تحول غزل ترکی آذربایجانی، معیار زیباشناختی آن، موضوع و مضمون آن، قالب‌های آن، ارتباط با فرهنگ و زبان گفتاری مردم، مسایل مربوط به سنن شعری، برای بررسی قوانین و جریان تحولات زبان ترکی آذربایجانی در آن دوره اسناد و مواد پرارزشی در اختیار می‌گذارد.
غزل‌های قاضی بورهان الدین فاقد تخلص هستند. بیشتر غزلیات وی غنایی و عاشقانه هستند. البته نمونه‌هایی نیز در موضوعات اجتماعی، سیاسی و اخلاقی سروده شده است. مضامینی که همواره و همه جا با غزل بوده‌اند. عمده سمت‌گیری وی وصف زیبایان است. در غزل وی زندگی و عشق با تمام تنوع و چهره های بی بدیل خود، بیان بدیع خود را می‌یابد. او غم و شادی، درد و ناله های عاشقانه و صمیمیت عشق را به صورت تابلوهایی زیبا خلق می‌کند و به خواننده تماشاگر هدیه می‌کند.
قاضی بورهان الدین نه تنها در غزل آذربایجان که در عرصه ترکی سرایی از پیشروان است. نظم و نسق بخشیدن به زبانی بکر آن هم در خلا اصول و معیارآفرینی ها کار چندان آسانی نیست. شاعر علاوه بر قریحه و طبع نازک و لطیف برای فراهم آوردن مواد شعری، باید از قدرت بدعت گذاری و آفرینندگی نیز برخوردار می‌بود. در سایه چنین مساعی بزرگی، غزلیات وی بسی شیرین و روان از کار درآمده‌اند.
شاعر از به‌کارگیری کلمات فارسی و عربی خودداری کرده و از خزانه پربار ترکی شرقی و غربی استفاده کرده است. البته در عین حال از به‌کارگیری لغات متداول عربی و فارسی که در ترکی استفاده می‌شوند امتناع ندارد. در غزل وی نه تنها کلمات و ترکیبات ترکی آذربایجانی که کلمات ترکی ازبکی یا جغاتای و ترکی آناتولی نیز استفاده شده است. این همه به شهرت وی در سرزمین‌های وسیع ترک افزوده است. برای مطالعه شعر قاضی بورهان الدین نیز به همین آگاهی‌ها مجهز باید بود. مثلا در بیت زیر جناس بکار گرفته شده، چنانچه خواننده آگاهی به شکل تاریخی کلمه استفهامی »هایانداسان« که به صورت شکسته »قانداسان« می‌شود نداشته باشد، از درک ظرافت هنری این شعر نیز بی بهره خواهد بود.
* چهره های ماندگار غزل ادبیات کلاسیک ترکی
ادبیات کلاسیک ترکی و از جمله غزل ترکی از لحظه پیدایش تاکنون چهره های بزرگ و انکارناپذیری بر خود دیده است که این قالب شکوفایی و غنای خود را بی گمان مدیون این بزرگان است با تمام اما و اگرها و نقدهایی که امروزه وبا روند استحکامی زبان ادبی ترکی و تلاش‌های گسترده ای که در جهت پالایش لغوی و نحوی این زبان بر این بزرگان نوشته یا گفته شده است باز هم هیچ کس نمی‌تواند منکر تأثیر سرنوشت ساز این ابرقدرت‌ها بر حفظ زبان ترکی در طول تاریخ (به نسبت خودشان) باشداین شاعران را می‌توان از بعد جغرافیایی وزیر گویشی به دو گروه تقسیم کرد
۱- شاعران سایر مناطق ایران از جمله شیراز یا خراسان که به لهجه های قشقایی و …تکلم و شاعری می‌کرده‌اند.۲ -شاعران منطقه آذربایجان و شاعرانی همچون خواجه دخانی ماذون قشقایی، خسرو بیگ، قول اوروج، مسیح خان و… که در گروه اول قرار می‌گیرند و شاعرانی بزرگ ازجمله: عمادالدین نسیمی، ملا محمد فضولی، امیرعلی شیر نوایی، میرزاعلی اکبر صابر، سید عظیم شیروانی، سید ابوالقاسم نباتی، حاج رضا صراف تبریزی، علی آقا واحد محمد حسین شهریار و… که در گروه دوم قرار می‌گیرند.
نوشته شده توسط admin در سه شنبه, ۱۹ آذر ۱۳۹۲ ساعت ۷:۰۶ ق.ظ
