حاشیه نشینی و فقردو مقوله تعیین کننده در آسیب های اجتماعی

سیده مریم سیدان
گروه اجتماعی:فقر پدیده ای آسیب زا و ریشه بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی محسوب می_شود که پیامدهای مخربی بر جوامع انسانی می_گذارد و مانع تحقق برنامه های توسعه کشورها می شود. برای برون رفت از بحران فقر بایستی به اشتغالزایی توجه داشت و با ورود افراد به عرصه اقتصادی، به ریشه کنی این معضل پرداخت.
فقر از جمله آسیب های اجتماعی است که بسیاری از جوامع بشری با آن دست به گریبان هستند و سبب آسیب به بخش های گوناگون جامعه می شود. ماهیت چندگانه و تاثیرهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی این پدیده در هم تنیدگی و افزایش آسیب های اجتماعی را به دنبال دارد. اگر چه موضوع فقر چالشی تلخ و همیشگی فراروی ملت ها به شمار می رود اما تحمل آن با توجه به پیشرفت، توسعه و افزایش رفاه در عصر حاضر دشوارتر از گذشته شده و به همین دلیل بیش از پیش در کانون توجه دولتمردان و جامعه قرار گرفته است.
فقر در ابعاد فردی و اجتماعی تاثیرهای بیشماری دارد. در بُعد فردی به دلیل کم اهمیت شدن انسان ها در دید دیگران، نبود توجه کافی به توانمندی ها و نداشتن جایگاه اجتماعی مناسب به شخصیت افراد آسیب جدی وارد می کند و ممکن است فرد برای فرار از این مشکل ها به روش های نادرست متوسل شود. کم بضاعتی و فقر به دلیل ایجاد حس نابرابری اقتصادی می تواند خشم، بی حوصلگی، فحشا و بزهکاری را در جامعه ایجاد کند.
افزون بر آن برخی به علت نداشتن موقعیت مناسب تحصیل و محیط مطلوب برای زندگی به کم فرهنگی و بدفرهنگی دچار می شوند. این افراد از امکانات مناسب آموزشی بهره نمی برند و این امر کاهش مشارکت سیاسی آنان در موضوع_های تصمیم ساز کشور را در پی دارد.
»ویکتورهوگو« شاعر و رمان نویس فرانسوی درباره اهمیت تحصیل در کاهش آسیب های اجتماعی می گوید: »گشایش یک مدرسه معادل بستن یک زندان است.«
علاوه بر این، افراد کم توان از لحاظ مالی برای به دست آوردن موقعیت اقتصادی و اجتماعی بهتر به شهرهای بزرگ تر و صنعتی مهاجرت می کنند اما امکان ورود به شهر را به دلیل برخوردار نبودن از توان مالی مناسب ندارند، بنابراین به علت سکونت در حومه شهر، پدیده حاشیه نشینی ایجاد می شود. این منطقه ها از امکانات رفاهی و آموزشی برخوردار نیستند و این امر آسیب های اجتماعی را بیشتر می کند.
برای مبارزه با فقر توجه به ریشه و علت آن امری ضروری به نظر می رسد و تا زمانی که این عوامل از میان نرود، فقر به شکل ها و قالب های گوناگون آن باز تولید خواهد شد. اگر چه باید هر فرد به تنهایی و به نسبت توان خویش، گامی موثر در مسیر ریشه کنی فقر بردارد اما وجود سازمانی در این حوزه به منظور انسجام فعالیت ها و سرعت بخشیدن به اقدام هایی در این زمینه ضروری است.
در این میان دولت نیز باید با همکاری و هم افزایی با بخش های خصوصی، سازمان های مردم نهاد و کارشناسان به تدوین برنامه های میان مدت و بلند مدت بپردازد و این پدیده زیانبار را مهار کند و جلوه ای تازه از دورنمای جامعه همراه با برابری، عدالت و توانمندی افراد که از حقوق شهروندی به شمار می روند، فراهم سازند تا در سایه آن بتوان از آسیب های اجتماعی که فقر با خود به همراه می آورد، پیشگیری و زمینه های توسعه پایدار را فراهم کرد.توجه به این مهم سبب شد تا حجت الاسلام »حسن روحانی« رییس جمهوری کشورمان نیز در سخنانی به ضرورت مبارزه با فقر به عنوان مهم ترین عامل گسترش آسیب های اجتماعی تاکید کند و در گفت‌ وگوی زنده تلویزیونی با مردم ۱۳ دی ۱۳۹۵ خورشیدی گفت: »در زمینه مسایل اجتماعی، مساله اشتغال یکی از مسایل مهم برای جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی است.
فقر و بیکاری به‌عنوان بزرگ‌ ترین پایه برای آسیب‌های اجتماعی در جامعه ما وجود دارد. خوشبختانه از سال گذشته رهبری راهبری مساله مبارزه با آسیب‌های اجتماعی را خودشان شخصاً به‌عهده گرفتند. در همان جلسه اول هم ایشان فرمودند ما در این کار ۲۰ سال تأخیر داریم و این جلسه را باید ۲۰ سال پیش تشکیل می‌دادیم«.
اهمیت موضوع ریشه کنی فقر به عنوان یکی از مهم ترین عامل های گسترش آسیب های اجتماعی موجب شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به گفت وگو با »علی اکبر مهرابی« استاد بازنشسته دانشگاه تهران، استاد دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات و جامعه شناس به گفت وگو بپردازد.
علی اکبر مهرابی درباره ریشه های فقر و دلیل های گسترش آن گفت: ریشه اصلی فقر در رشد بی مهابای سرمایه داری و افزایش دلالی است. به عنوان نمونه در موضوع افزایش ناگهانی قیمت کالایی به طور قطع افراد زیادی به حاشیه اجتماع رانده و به عبارتی خاکستر نشین شدند و شمار اندکی نیز سود کسب کردند. مشکل های اقتصادی، نبود شغل مناسب، نداشتن مهارت کافی و آموزش صحیح برای ایجاد اشتغال، تورم، رکود و کاهش فعالیت سازمان ها و نهادهای تولیدی از جمله مهم ترین عامل های ایجاد و شدت یافتن فقر محسوب می شود و ادامه این معضل ها به شکل های مختلف به جامعه آسیب وارد می کند به گونه ای که می توان گفت، بیشتر بزهکاری ها خشونت و جنایت ها ریشه در فقر دارد. این استاد دانشگاه درباره تاثیر فقر در جامعه بیان کرد: مهاجرت یکی از پیامدهای ایجاد فقر محسوب می شود.
افرادی که در روستاها و شهرهای گوناگون از توان مالی مناسب برخوردار نیستند، برای ایجاد تغییر در زندگی و بهبود وضع اقتصادی خانواده به کلانشهرها و شهرهای صنعتی مهاجرت می کنند زیرا در این منطقه ها امکانات رفاهی از دیگر شهرها است و از طرفی شانس اشتغالزایی و کسب درآمد برای آنان بیشتر می شود. بخش بزرگی از مهاجرت روستاییان به شهرها ریشه در فقر دارد اما نمی توان این عامل را به عنوان تنها دلیل مهاجرت مطرح کرد. شماری از روستاییان با روابط مهاجرت می کنند و به دلیل حضور خویشاوندان در کلانشهرها محل زندگی خود را برای دستیابی به شغل مناسب تغییر می دهند.
آنان پس از ورود به شهرهای بزرگ در اقتصاد آن مکان شریک می شوند و مشکلی نیز برای شهرها ایجاد نمی شود اما مشکل، ریشه در نوعی دیگر از مهاجرت است؛ آنجا که رانده شده ها از شهر، معتادان، بی خانمان ها و افرادی هستند که نتوانسته اند از نظر اقتصادی جایگاهی مناسب به دست آورند و به حاشیه شهرها کشیده می شوند.
در حقیقت مقوله حاشیه نشینی معضل نیست بلکه گسترش اعتیاد، زندگی در شرایط نامناسب از نظر سلامت و آسیب های فرهنگی که در این حوزه ایجاد می شود، مشکل های واقعی هستند.
وی در ادامه در پاسخ به این پرسش که آیا این نوع مهاجرت و ایجاد حاشیه نشینی به دنبال فقر پدیده ای تازه است، افزود: حاشیه نشینی یکی از انواع مهاجرت به شمار می رود و برخلاف تصور برخی از افراد مربوط به سال های اخیر نیست.
این پدیده پس از ایجاد تغییرها در شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی کشور و به دنبال رشد شهرها و تمرکز فعالیت های صنعتی در کلانشهرها به وقوع پیوست و به دنبال آن رشد حاشیه نشینی آغاز شد. با وجود اینکه موضوع حاشیه نشینی و مهاجرت در گذشته نیز وجود داشته اما در دوره کنونی بیشتر رسانه ای شده است.
علی اکبر مهرابی با تاکید بر این موضوع که فقر عامل اصلی آسیب های اجتماعی است، بیان داشت: شماری از افراد به دلیل فقر و به منظور ایجاد آرامش اقتصادی به خرید و فروش مواد مخدر روی می آورند و به عبارتی شکار مواد مخدر می شوند. این افراد به خرید و فروش مواد یا به جرگه معتادان می پیوندند و با گسترش فعالیت خود به سردسته گروه های قاچاق مواد مخدر تبدیل می شوند.
البته این اقدام ها در داخل شهرها با مشکل روبرو است بنابراین افراد بیشتر برای فعالیت های خود به حاشیه ها پناه می برند. شماری دیگر از حاشیه نشینان که به کارهای خلاف آلوده نمی_شوند، برای امرار معاش و گذران زندگی به گدایی و دست فروشی درون شهرها می پردازند که این موضوع نیز نمونه ای از آسیب های اجتماعی به شمار می رود. همانطور که پیش از این اشاره شد، حاشیه نشینی به خودی خود معضل نیست بلکه شیوع جرم، جنایت، فساد و آسیب های اجتماعی است که در این منطقه ها مشکل آفرین می شود.
نوع دیگری از جلوه های فقر که درون شهرها نمود پیدا کرده در بخش های فقیر نشین در جریان است. گروهی از افراد در محله های فقیر نشین کودکان کار را تربیت می کنند که گاه با عنوان های خرید و فروش کودکان و نوزادان برای این نوع فعالیت ها در مطبوعات و رسانه ها مطرح می_شود. فقر علاوه بر ایجاد و تشدید آسیب های اجتماعی به دلیل گسترش و رواج خلاف، انواع بزهکاری_ها، بیماری ها و … هزینه های بسیاری برای کشور ایجاد می کند که اگر این هزینه ها در مسیر بهبود وضعیت اقتصادی شهروندان صرف شود، علاوه بر ایجاد سلامت جامعه، زمینه های پیشرف و توسعه را فراهم می آورد.
این استاد دانشگاه با اشاره به راهکارهای مهار فقر تصریح کرد: نخستین اقدام برای کاهش فقر مشخص کردن افق و چشم انداز به شمار می رود. باید در این چشم انداز ریشه کنی فقر و بیکاری هدف قرار گیرد.
یکی از فعالیت هایی که اکنون نیز به صورت مناسبی در حال اجرا است، موسسه های گوناگون و سازمان های مردم نهاد محسوب می شود که به کودکان کار نظارت می کنند.
نهادهای یاد شده علاوه بر تامین رفاه این افراد برنامه های آموزشی- تحصیلی برای کودکان فراهم می آورند و اینگونه در این محیط ها به گونه_ای مناسب پرورش می یابند و در آینده می_توانند، نقش مناسبی در جامعه داشته باشند و با مهارت هایی که آموخته اند، کار آفرین شوند.
این کارشناس حوزه اجتماعی با اشاره به توانمندی های نهفته افراد نیازمند و چالش های برطرف سازی فقر گفت: در افراد نیازمند توانمندی های پنهانی وجود دارد که به دلیل دسترسی نداشتن به امکانات شکوفا نشده اند و باید اقدام هایی در این زمینه انجام شود. فعالیت_های کنونی در این زمینه جزیره ای هستند و آنهایی نیز که از مسیر دولتی انجام می شوند روند بسیار کندی دارند. دولت باید بر پایه برنامه_هایی که از پیش تعیین کرده است فراخوان بدهد و با بخش های دیگر همکاری کند تا روند اقدام ها سریع تر شود.
علی اکبر مهرابی درباره چشم انداز مبارزه با فقر یادآور شد: همانطور که پیش از این اشاره شد برای مبارزه با فقر باید فعالیت های اقتصادی بهبود یابد.
اکنون در فضای پسابرجام نباید تنها به واردات توجه داشت، بلکه با ورود صنایع پیشرفته باید از آنها الگوگیری کرد و با بومی سازی این تکنولوژی و فناوری ها، مسیر اشتغالزایی شمار زیادی از مردم جامعه را فراهم ساخت زیرا با افزایش واردات بدون برنامه ریزی برای بومی سازی آنها نه تنها پیشرفتی حاصل نمی شود، بلکه افرادی که در صنایع داخلی مشغول به کار هستند بیکار می_شوند و این خود بر آمار فقر می افزاید و به این مهم در اقتصاد مقاومتی تاکید شده است و نباید از افزایش توانمندی ها در کشور غافل ماند. در این صورت افق مبارزه با فقر نیز روشن خواهد بود.