تورک لهجه لری
کوچوره ن:اکبرسعادت
آتامیز یوردی بولونمکده دیمه اویناش آراسیندا
بؤلونر یوزباشینون جرمه سی فراش آراسیندا
آتامیز دنیا یاسوبن دخمه سی ایچره
آنامیز ایرانی بؤلمکده دیر اویناش آراسیندا
داراشوب جانیمه دشمن هره بیر دیش قوپاریلار
بو یتیم مالی قالوب بیر سوری کلاش آراسیندا
آنادیلیمیز: یارادیلیش اونجه دیلده تظاهور ائدیر. بیر رسم اثری کاغیذا داشینمادان، بیر گمی یارادیلمادان اونجه تصوورده تاسارلانیر (پلانلانیر). بو تصوورو ساغلایان دیلده کی سوز داغارجیغیدیر. چونکو دیل یولو ایله اینسان سادجه دوشونمور، دوشونجه لرینی ده دوشونه بیلیر. حئیوانلار دا دوشونورلر، لاکین حئیوانلار دوشونجه لرینی ده دوشونه بیلمیرلر. بو ندنله ده سئچه نَکلی (ترجیحلی) تصوورلر اینسانا اوزگودور(مخصوصدور). بو ترجیحلی دوشونجه نی ده اینسان دیلی اورتایا قویور. بئله آنلاشیلیر کی، ائوریم سوره جینده اورتایا چیخان نه وارسا اونجه دیلده سویوت (موجررد) اولاراق یارادیلمیشدیر. ائوره نی، حیاتی، دوغانی دیلله اؤیرندیگیمیز اوچون، ائوره نین هله اویره نیلمه میش سیرلری نین دیلده ده ساخلی (مخفی) اولدوغونو سویله مک مومکوندور. اینسان ائوره نی اویرندیکجه دیلی ده اویرنمیش درینلشدیرمیش اولور. “اؤنجه سوز واردی” سویله می ده بو باخیمدان چوخ دوشوندوروجودور. بیلینجآلتی نین درین ایستکلری، چیرپینتیلاری دیله یانسیدیغی زامان صنعت اثرلری یارانیر. صنعت اثرینده دیل، اوز وارلیغی نین سئیرینه دالمیش اولور. فضولییه گوره یوخلوقدان وارلیغا آخیش، آنجاق سوزله مومکون اولور. ائوریم سورجینده یوخلوقدان وارلیغا سورَکلی بیر آخیش وار.
۴۰۰۰ ایللیک یاشی اولان تورک دیلینین تاریخی موختلیف یونوم‌لردن تصنیف ائدیلسه ده سون تدقیقاتلاردا آشاغیداکی کیمی بولونور:
۱-آلتای و یا پروتوتورک دوورو ۲-آنا و یا اسکی تورکجه دوورو ۳-اورتا تورکجه دوورو ۴-یئنی تورک لهجه‌لری و دیللری دوورو
میلاددان اونجه ۹۰۰۰-جی ایلدن ائرامیزین بئش عصرینه قدر داوام ائتمیشدیر.بو دوور اساسا ایکی دووره آیریلیر:هونلارا قدرکی دوور و هون دوورو. پروتوتورکجه‌یه عایید یازیلی آبیده اولماسا دا، یالنیز اورنک ایسکیت (هون) حؤکمدارلارینین (تومئن، قیونچئن، ایچژیسئ اووئی، خولوقو و….) آدلاریدیر. بوندان باشقا پروتوتورکجه‌یه عایید ائدیلمه احتیمالی اولان دیللر بونلاردیر: ائتروسکجا، ایسکیتجه (و یا هونجا)، شومئرجه، بولغارجا و… آنا و یا اسکی تورکجه دوورو ائرامیزین آلتی-اون عصرلرینین احاطه ائدیر. اسکی توکجه دوورو ایکی قولا آیریلیر:آ) اورخون-یئنیسئی آبیده‌لرینین دیلینی و بئش-سککیز عصرلری احاطه ائدن گوگ‌تورک دوورو.ب) سککیز-اون عصرلری احاطه ائدن اویغور دوورو.
تورک دیلی تاریخینین ان چوخ اویره‌نیلن و ان زنگین دیل اورنکلری اولان دوورو بو دووردور. دیلده، دئمک اولار کی، یابانجی عنصرلارا راست گلینمه‌دیگیندن بو دونه‌می“صاف تورکجه” دونه‌می آدلاندیرناق اولار.-۳اورتا تورکجه دوورو اون بیر-اون آلتی عصرلری احاطه ائدیر. اورتا تورکجه دوورونونو ان اونملی اولایی تورکلرین ایسلام دینینی قبول ائتمه‌سی و بو سببدن تورک دیلینه عرب، پارس و بیر سورو دیللردن سوزجوک‌لر کئچمه‌سیدیر. اورتا تورکجه‌یه داخیل اولان دونملر بونلاردیر:
آ- قاراخانلی دونه‌می
ب-خوارزمشاهلار دونه‌می
ج- جاغاتای دونه‌می
چ-اسکی آنادولو تورکجه‌سی دونه‌می
د- ایندیکی ایران آدلانیلان اؤلکه‌نین توپراق‌لارینداکی قوللانیلان اوغوزجا
اِ- قیزیل اوردا، میصیر و سورییه‌ده یازی دیلی اولان قیپجاقجا
اورتا تورکجه دوورونون (قاراخانلی دونَمینین) ان بویوک حادیثه سی محمود کاشغری و اونون” دیوان لغت-التورک” اثریدیر. تورکولوژییایا ایلک فوندامئنتال(اساس) توحفه اولان “دیوان لغت-التورک” هله ده اوز عظمتلی نفوظونو قورویوب-ساخلاماقدادیر. سون بیلگی‌لره گوره، مولیف اثرینی دورد دفعه دوزلتدیکدن سونرا۱۰۷۳- ۱۰۷۴جو ایللرده تام بیتیرمیش و بیر سورو بیلگی‌لره گوره ۱۰۷۷-جی ایلده عرب خلیفه‌لریندن موحتدیله تقدیم ائتمیشدیر. احتیمال اولونور کی، محمود کاشغرینین تورک دیلینین قراماتیکاسینا عایید باشقا اثری‌ده اولموش “جواهیرون-نهو فی لغت-التورک“، لاکین تأسوف کی، دووروموزه قدر گلیب چاتمامیشدیر. “دیوان لغت-التورک” اثری عربلره تورک دیلینی اویرتمک آماجی‌ایلا قلمه آلینمیشدیر. محمود کاشغری تورکجه سوزجوک‌لری داها یاخشی آنلاتماق اوچون آتالار سوزلرینه، دوردلوکلره و …. گئنیش یئر وئرمیشدیر.
آیریجا اثرده توپونیملرین، او زامان بللی اولان تورک قووملارینین آدلارینین و سایلارینین یئر آلماسی و بونلارین تورکجه اولماسی اثرین ان دَیرلی کئیفیتلریندن بیریدیر. “دیوان لغت-التورک”ده اون بیر عصر تورک دیللری حاققیندا دئمک اولار کی، گئنیش و چوخ درین بیلگی‌لر وئریلمیشدیر. قئید ائدک کی، محمود کاشغری ایلک دفعه اولاراق تورک دیللرینی تصنیف ائتمیشدیر. او، جوغرافص و قیسماده فونو-مورفولوژی باخیمدان تورک دیللرینی دوغو و باتی لهجه‌لرینه آییرمیشدیر. باتی تورک لهجه‌سینه چیغیل، یاغما، توخسی و اویغورلار، دوغو لهجه‌سینه اوغوز، قیپجاق، بولغار و سووارلار داخیلدیر. مولیفه گوره، تورک لهجه‌لرینی صاف و قاریشیق اولماق اوزره‌ده تصنیف ائتمک اولار. مثلا یاغما، قیرغیز، قیپجاق، اوغوز و …. صاف تورکجه‌دیر. قاریشیق اولانلار پارس دیلینین ائتکی‌سینده اولانلاردیر. سوغدی (سوغداک)، کانجاک، آرگو بئله قاریشیق لهجه‌لردندیر.
۴-یئنی تورک لهجه‌لری و دیللری دوورو اون آلتی عصردن گونوموزه قدر اولان دوورو احاطه ائدیر. بو دؤور داها چوخ تورک دیللرینین تام دیفرانسیاللاشماسی، موستقیل دیللر کیمی اوزون اوزل ادبی دیل خوصوصیتلری قازاندیغی دووردور.
عئینی زاماندا بو دوورون اَن اونملی دیل حادیثه لریندن بیری‌ده بیرسورو طایفا بیرلیکلرینین باشقا دیل بیرلیکلری ایچره‌یسینده اَریمه‌سی، قایناییب-قاریشماسیدیر. بئله کی، عرب اولکه‌لرینده‌کیقیپچاق طایفالاری (اساسا مملوک تورکلری اوغوزلارلا،اوغوزلارین بیر قیسمی کارلوق-اویغور و قیپچاق طایفالاری ایله ائلجه‌ده کارلوق اوغوزلارلا، قیپچاقلار دا اؤز سیراسیندا کارلوقلارلا قایناییب قاریشدیلار.اوغوز طایفالاری قدیم سلجوق، قدیم تورکمن و قدیم بولغار طایفالاری اساسیندا بیر نئچه قدیم و چاغداش دیلین یارانماسیندا ایشتیراک ائتمیشدیر قدیم آذربایجان، قدیم عثمانلی، قدیم تورکمن آذربایجان، تورک، تورکمن و قاقااوز دیللری.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۱۱ شهریور ۱۳۹۶ ساعت ۵:۴۴ ق.ظ
