تاپماجا اینکشافی
کوچوره ن:اکبرسعادت
گئدیر گئدیر آیاغی یوخ
آدام اولدورر الی یوخ
کوینه یی وار تیکیشی یوخ
یومورتا سالار توکو یوخ
آنا دیلیمیز:تاپماجانین سویلندیگی شرایطی بیلمه‌دن اونو تاپماق چوخ چتین‌دیر. لاکین بیر آنلیغا قیش گئجه‌لری‌نین بیرینده قدیم بوخاری‌سی اولان بیر ائوده، اوجاق باشینا ییغیلمیش اوشاق‌لارا تاپماجا سویله‌ین بیر قوجانی گوز اونونه گتیرین. قوجا علینی اوجاغا اوزادا‌راق اوزو بوردا، سونرا علینی دامین اوستونه ایشاره ائده‌رک ساققا‌لی اوردا دئدیکده، تاپماجانی تاپماق آسانلاشیر. دینلییجی‌لر بوخاریدا یانان اودو، یوخاری قالخان توستونو گوردوکده چوخ دا چتین‌لیک چکمه‌دن جاوابی تاپیرلار. همین تاپماجانی ایندیکی زاماندا سویله‌ییب هارا ایشاره ائتسن ده، اونون جاوابینی تاپماق مومکون اولمایا‌جاق‌دیر. دئمه‌لی، بو گون اوچون معنا و جاوابی آیدین اولمایان، لاکین اوز دوورو اوچون اوشاغا بئله آیدین اولان تاپماجا‌لاری ایستنیلن قدر گوسترمک اولار.
ایبتدایی اینسان طبیعت قوه و حادثه‌لری‌نین، سما جیسیم‌لری‌نین “سیرلرینی” آنلامادیغینا گوره ائله ظنن ائدیر کی، آی، گونش، اولدوزلار، کولک، ایلدیریم، یاغیش، قار و سایره اینسان کیمی جانلی و شعورلودور، هم ده اونلار داها فوق العاده، سئهرلی وارلیق‌لاردیر. ایبتدایی اینسانین بو گوروش‌لری اونون یاراتدیغی تاپماجا‌لاردا بو و دیگر شکیلده تظاهر ائتمه‌یه بیلمزدی. ایبتدایی اینسانین عکس ائتدیرن تاپماجا‌لارا ایندی ده راست گلمک مومکون‌دور. دوغرودور، حاضردا الیمیزده اولان تاپماجا‌لار بویوک دییشیک‌لیکلره اوغرامیش، مضمونونو دونه-دونه دییشمیش، شکیلدن-شکله دوشموش، حتی آخیردا اوشاق‌لارین ایلنجه‌سینه چئوریلمیش‌دیر.بیر کیشی مشهده گئدرکن شیره راست گلیر. حیوان اونو قووماغا باشلاییر. کیشی چوخ قاچیر، نهایت، بیر اوچوروما چاتیر. اورادا بیر آغاج گورور. آغاجین بوداغین‌دان یاپیشیب ساللانمیش حالدا قالیر. اطرافینا باخیب گورور کی، بیر آغ سیچانلا قارا سیچان آغاجین کوکونو کسیر. کیشی‌نین اللری یورولور، یئره دوشمک ایستییر. اییلیب اوچورومون دیبینه باخدیقدا، آغزینی آچیب اونو اودماق ایسته‌ین نهنگ بیر اژداهانی، یوخاریدا – باشینین اوستونده بوداق‌لار آراسیندا ایسه آری پتیی گورور. بئله بیر وضعیتده الینی اوزادیب بارماغینی بالا باتیرماق ایستییر. تاپماجا فورماسینا یاخین اولان همین افسانه‌نین معناسی آچیلارکن معلوم اولور کی، شیر اجل، آغ وقارا سیچان عوموردن گئدن گئجه و گوندوز، اژداها قبیر، آری پتیی ایسه دونیا مالی‌دیر.همین افسانه حاضردا آذربایجانین بیر چوخ یئرلرینده موختلیف واریانت‌لاردا یاشاماقدا‌دیر.قئید ائتدیگیمیز افسانه‌یه “کلیله و دمنه”د “تاجیر احوالاتی” حکایه‌سینده تصادف اولونور.اینسان‌لارین بئله بیر دانیشیق فورماسین‌دان ایستیفاده ائتمه‌سی‌نین باش‌لیجا سببلری وار ایدی.
قدیم اینسان‌لار طبیعت حادثه‌لری، سما جیسیم‌لری، وحشی حیوان‌لار و سایره حاقیندا درین معلوماتا مالیک اولمادیغین‌دان، اونلاری سئهرلی بیلدیک‌لرین‌دن و قورخدوق‌لارین‌دان، او شئی‌لرین آدلارینی اولدوغو کیمی دئییل، اونا اوخشار آدلارلا، دولایی یول‌لارلا چکیردی‌لر. اونلار ائله تصور ائدیردی‌لر کی، اوو زامانی حیوانین و یا اوخون آدینی چکسه‌لر، حیوان اونو باشا دوشر، قاچار، یاخود اینسانا ضرر وورار. طبیعتین سیرلری‌نین سببینی درک ائده بیلمه‌ین ایبتدایی اینسان، سونرا‌لار اونو اویرنمه‌یه، گونده‌لیک حیات حادثه‌لری ایله علاقه-لندیرمه‌یه چالیشمیش‌دیر. معلوم اولدوغو کیمی، مشهده، داغدا، قایادا چتین شرایطده حیوان‌لاری، قوش‌لاری ایبتدایی آلتلرله (داش، آغاج، اوخ، تله و …) اوولاماق، مئیوه‌لر، یئمه‌لی اوتلار و سایر آختارماق، سونراکی اینکیشاف مرحله‌لرینده ایسه اکین‌چی‌لیک، مالدارلیق، صنتعکارلیق، تیجارت و سایره‌نین موفقیتی طبیعت حادثه‌لرین‌دن، یاغیش، قار، کولک، گونش، ایستی، سویوق و … آسی‌لی ایدی. ایبتدایی اینسانین گونده‌لیک حیات آرزوسو اولان بو مسئله‌لر اونون تاپماجا‌لاریندا بو و یا دیگر شکیلده، ایبتدایی فورمادا اوز عکسینی تاپمیش‌دیر.
ناغیل‌لاردان معلوم اولور کی، تاپماجا‌لار کئچمیش دوولت قورولوشوندا دا رول اوینامیش‌دیر. بئله کی، بیر فئودال دیگری ایله محاربه ائتمزدن قاباق اونا بیر نئچه تاپماجا گوندرر، قارشی طرف جاواب وئره بیلمدیکده ایسه محاربه اعلان ائدیلرمیش. بونون نومونه‌سی “درزی شاگیردی احمد”، “داش¬دمیر” و باشقا ناغیل‌لاردا آیدین گورونور.
تاپماجا‌لاردا اینسان‌لارین جمعیت حاقین‌داکی فیکیرلری، حیات تجروبه‌سی، طبیعت اوزرین‌دکی موشاهیده‌لری، تصرروفات، معیشت مسئله‌لری و سایره بدیعی فورمادا، اوبرازلی شکیلده ایفاده ائدیلمیش‌دیر.
بئله بیر زنگین خزیننی ایسه خالق عصرلر بویو یاشادا‌راق گله‌جک نسله تقدیم ائتمیش‌دیر. محض بونا گوره ده، اوللر تاپماجا‌لار مجلیس یاراشیغی اولموش، قوجا‌لار اونو گنج‌لره دانیشمیش، اونلار ایسه هوسله یاددا ساخلادیق‌لارینی اوولادلارینا اویرتمیشلر. قدیم دوورلرده گنج اوغلان و قیزلارا چتین و درین معنا‌لی تاپماجا‌لار وئره‌رک اونلارین حیات، عائله و محبت، تصرروفات، صنعت حاقیندا بیلیک و وردیش‌لرینی یوخلایاردی‌لار. بو تاپماجا‌لارا دوزگون جاواب وئرنلر ایستدیک‌لری قیزلارین رغبتینی قازانا‌راق، اونلارلا ائولنمک حقوقونا مالیک اولوردولار. بو عادت “ایلیاس”، “داش¬دمیر”، “پادشاه و قیز”، “اوچ باجی، اوچ قارداش”، “اوچ شاهزاده” کیمی اونلارجا ناغیل و داستان‌لاردا اوز بدیعی ایفاده‌سینی تاپمیش‌دیر.
تاپماجا عینی زاماندا نغمه‌دن، حتی شاعرلرین بعضی شعرلرین‌دن ده عمله گلیر. میصراعلارین آزالدیلیب-چوخالدیلماسی، یئنی سوزلر آرتیریلماسی و سایره ایله موختلیف واریانت‌لار یارانیر. تاپماجانین شعریتی، وزن و قافیه‌سین‌دن دانیشارکن بیر مسئله¬نی قئید ائتمک واجیب‌دیر: بعضن تاپماجا‌دان جدی وزن و قافیه دقیق‌لیگی، یاخود کلاسسیک شعر مئتریکاسی طلب ائدن اوخوجولارا راست گلمک اولور.”دده قورقود”داکی شعرلر بو گون بیزیم اوچون نه درجه‌ده ساده گورونورسه، تاپماجا‌داکی شعریت ایسه اوندان قات-قات ضعیف اولما‌لی‌دیر. چونکی تاپماجانین یارانما تاریخی مین ایللرله اوزاق‌لارا گئدیب چیخیر.
علم ثبوت ائتمیش‌دیر کی، مراسیم‌لرله علاقه‌دار اولماسیندان باشقا، تاپماجا‌لارین تا قدیم دوورلرده اینکیشافی گیزلی نیطقله، حیوان‌لارین، بالیق‌لارین، بیتکی‌لرین و موختلیف اشیا‌لارین ایلین معیین فسیل‌لرینده و معیین شرایطده بیلاواسیطه دوزگون آدینین چکیلمه‌سی‌نین قاداغان ائدیلمه‌سی ایله علاقه‌داردیر.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۱۷ بهمن ۱۳۹۴ ساعت ۱۲:۲۰ ب.ظ
