اوشاق فولکلورو

اکبر سعادت
آنادیلیمیز:اوشاق فولکلورو زنگین و ائنگین تورک فولکلورونون بؤیوک بیر بؤلومو اولاراق اؤزونه اؤزل اؤزللیکلری واردیر. اوشاق فولکلورو آنلام و قاورام ( معنا و مفهوم ) باخیمیندان قولای ( ساده )، اؤیردیجی و ایلنجه لی اولور. اوشاقلارا عایید اولان فولکلوروموزون بیر بؤلومونو بؤیوکلر، بیر سیراسینی ایسه اوشاقلار اؤزلری یارادیب یا یارادیرلار. فولکلوروموزون بو بؤلومو ده مادی و معنوی بؤلوملره بؤلونور. اویناتمالی لار، چاخچاخا (شیکشیکی)، قولچاق، مازالاق و یوگورک کیمی نسنه لر مادی فولکلور ساییلیرلار آنجاق معنوی اوشاق فولکلوروموز مادی اوشاق فولکلوروموزدان قات -قات زنگین دیر. معنوی فولکلورلار اینسانین اولان گونوندن اؤلن گونونه دک اونونلادیرلار. اینسانلار گلیب، گئدیر آنجاق یاشام سورور. فولکلورلار دا ائله جه.
فولکلورلار بیزده آنالار کؤرپه لرینه اوخودوقلاری ۴ یاریم دوزوکلو ( میصراعلی لایلالارلا باشلاییر.)
لای – لای چالدیم همشه/کروان ائنر ائنیشه/یاستیغیندا گول بیتسین،/دؤشه یینده بنؤوشه.
آنالارین اوشاقلارینا اولان آری و دورو سئوگیلری بو کیمی لایلالاردا گؤرونور. همین سئوگی یئنه ده شعره کؤچورولرک ۲، ۴ یا دا ۶ یاریم دوزوکلو نازلامالار قالیبینده کؤرپه لره اوخونور:
بالاما قوربان دایلاقلار،/بالام هاچان اویناقلار./هئیواسی، ناری/الیمین باری،
اون ساپ میرواری/گلر قیزیمچون/چالخان – چالخان یاغ اولسون،
بالام یئییب ساغ اولسون./قیزیل گول باغیم اولسون،/باغلار اویلاغیم اولسون.
تانریدان آرزیم بودور،/آت مینن چاغیم اولسون.
اوشاغین دیل آچما چاغی یاخینلاشدیغی چاغلاردان، اوشاغا اؤیرنمه یی اؤنملی و گرکلی گؤرونن سؤزلری، قولای سؤزلرله اونا اؤیردیرلر. اؤرنه یین: په په ( چورک )، پوفو ( ایستی یئمک )، قاقا ( سویوق یئمک )، هام یا همم ( یء )، جی جی یا چی چی ( پالتار )، پاپان ( آیاق قابی )، جیز ( یاندیران زادلار )، دادار یا دانی ( آیاق اوسته دورماق )، تاتان ( یئری )، لالا ( یات )، قوجو (_قوجاق )، دردر( دیشاری )، اوف ( یارا )، خیخی ( کیفیر زادلار )، دودومه ( قویون )، پیشان ( پیشیک ).
یئنی جه دیل آچمیش اوشاقلارلا دا شعرلی اویونلار اوینایاراق اوشاغی ایلندیریرلر. شعرلی اویونلارین ان یایغینیندان ” لو، لو، لو، لو، حوضه” و ” اینه، اینه ” نین آدلارینی چکمک اولار. ” اینه، اینه” اویونوندا اوشاغین بارماقلارینی بیرر – بیرر گؤستررک بئله اوخویورلار:
اینه، اینه/اوجو دویمه./بربرینجی،/شام آغاجی،/شاطیر کئچی./قوز آغاجی،
قوتور کئچی،/هاپپان، هوپپان،/یاریل، ییرتیل،/سو ایچ قورتول.
گئت – گئده دیرچه لیب بؤیوین اوشاق تورلو- تورلو فولکلورلاری اؤیرنمه یه باشلاییر. بونلار داها چوخ، بؤیوک اوشاقلاردان اؤیرنیلیر. آشاغیدا اؤتری اولاراق اؤجشمه لر، سانامالار، دوزگولر یا قوشماجالار، تؤرن نغمه لری، یانیلتماجالار، تاپماجالار، داستانلار و اویونلاردان سؤز گئدیر:
اؤجشمه لر ( ایجشمه لر )، ساتاشمالاردان ایکی اؤرنک:
دء آینا/آینا/مئیمون اول اوینا/دء آی/آی/اولدون آیییا تای
سانامالار داها چوخ اوشاقلارا سایی اؤیرتمک اوچون دور. سانامالارین ان یایغینیندان بیریسینی اوخویاق:
بیر، ایکی بیزیمکی/اوچ، دورد قاپینی اؤرت/بئش، آلتی یوک آلتی
یئددی، سککیز فیرنگیز/دوققوز، اون قیرمیزی دون/اون بیر، اون ایکی ائرمنی بؤرکو
اوشاقلار داها دا دیلی موکمل اؤیرنسینلر دئیه دوزگولر یا قوشماجالاری یاراتمیشلار. بونلارین ان گؤزلی، اؤنملیسی و یایغینیندان ” الیمی بیچاق کسیبدی” ، ” حامام حامام ایچینده ” ، و ” اوشودوم ها اوشودوم” دن آد آپارماق اولار. بو فولکلورلارین اوزون و یایغین اولدوقلارینا گؤره یالنیزجا آدلارینی یازیب بوتونونو یازماقدان واز کئچیرم.
تؤرن نغمه لری داها چوخ هامیلیق دیرلار. آنجاق بونلارین بیر سیراسی اوشاق فولکلورو سیراسیندا یئرله شیر. اؤرنه یین چرشنبه آخشامی فولکلوریک بیر تؤرنده اودون اوستوندن آتیلارکن بئله دئییرلر:
آغیرلیغیم – اوغورلوغوم اودلارا،/یازدا منله هوپپانمایان یادلارا.
آغیرلیغیم اود اولسون،/اوددا یانان یاد اولسون.
باشقا ماراقلی اوشاق فولکلورو اؤرنکلریمیزدن بیریسی یانیلتماجالاردیر. بونلاردا تکرار سوزلر، اوخشار سؤز و جومله لر هابئله اومونیملر یا بنزرلر ( بونلارین فونئتیک قورولوشلاری بیر آنجاق آنلاملاری بام باشقادیر) آردی – آردیندان گلرک اوشاغی یانیلدیر. یانیلتماجالار اوشاغا دیلی داها دا دوزگون و موسلط دانیشماغا یاردیم ائدیرلر. گؤزل بیر یانیلتماجانی اوخویاق:
بو بربرین آتاسی بربر من بربرین آتاسی بربری بر-بر بییرتدییی اوچون من بربر بو بربری بر-بر بییردیرم. اگر بو بربرین آتاسی بربر من بربرین آتاسی بربری بر-بر بییرتمه سیدی، من بربر بو بربری بر-بر بییرتمزدیم.
اوشاقلار، یئنی یئتمه لر و حتی گنجلر ایچینده سؤیله نیلن فولکلورلاریمیزدان بیریسی ده تاپماجالاردیر. بئیینلری چالیشماق زوروندا قویان تاپماجالار، سورو وئریلن کیمسه نین اوس ( آغیل )، بیلگی و تجروبه سینی دنه مک ( یوخلاماق ) اوچون سورولور. اؤرنک اولاراق:
قاپی دالیندا کیلکه لی قیز: سوپورگه
داغدا تاپپیلدار، سودا شاپپیلدار، اوبادا فرمان، کندده سولئیمان: کولونگ، بالیق، خوروز و ایت
داستانلار دا فولکلوروموزون بیر بؤلومو اولاراق چوخلو باشقا فولکلورلاریمیزا تای آرتیق اؤنجه کی کیمی دئییلیب ائشیدیلمیر. بونون ان بؤیوک ندنلریندن، اوشاقلارین ایلیشگیلرینین آزالماسی و تئلئویزیادیر. ان اؤنملی اوشاق داستانلاریمیزدان ملیک محمد و جیرتدان داستانی یاخود ناغیللاریندان آد آپارماق اولار.
فولکلوریک اویونلاریمیزین سایی چوخ- چوخدور. بونلارین بیر سیراسی اؤزل بیر یئر یا بؤلگه ده بیر سیراسی دا بوتون آذربایجان دا اوینانیر. سؤز قونوموز اولان اوشاق اویونلاریندان بیر سیراسی قیز اویونلاری، بیر سیراسی اوغلان اویونلاری، قالانی دا قیز- اوغلان اویونلاریدیرلار. شهرده اوینانان اویونلاردان آیاق جیزیق (داها چوخ قیز اویونودو) و گیزلن پانج ( داها چوخ اوغلان اویونودو ) اویونلارینین آدینی چکمک اولار.
اوشاقلیقدان گنجلییه آددیم قویان اینسانلار آتا- بابا سؤزلرینی اؤیرنمه یه باشلاییرلار. گنجلر یئنی اویون و تؤرنلره قاتیلاراق تؤرن نغمه لرینی اوخویوب، توی- دویونلرده خالق رقصلرینی اویناییب، خالق ماهنی لاری یا خود تورکولری اوخویوب،چئشیدلی یاریشلارا قاتیلیر لار.
اورتا یاشلیلار بوتون دانیشیقلاریندا آتا- بابا سؤزلرینی قوللانیب چئشیدلی تؤرنلرده گؤرونورلر. اونلار ایشله یرک چئشیدلی امک نغمه لرینی ده اوخویورلار. بو دؤنمده آندلار، سؤیوشلر و…داها چوخ قوللانیلیر.
قوجالیق دؤنمینده ده آلقیشلار، قارغیشلار، دوعالار و ننه لرین نوه لرینه دئدیکلری داستانلار داها چوخ اولور. بوتون یاشامینی فولکلورلارلا یاشاییب، عؤمرونون سونونا چاتان اینسان، اؤلدویونده یئنه ده فولکلورلارلا توپراغا وئریلیر. یئنه ده ائشیتدیییمیز ایلک فولکلورلارین یارادیجیسی اولان قادینلارین سسی یوکسلیر. اونلار بیر زامانلار کؤرپه بیریسی اولان جانسیز گؤوده یه اوخشاییب آغلاییرلار.