امام موسی صدر رهگشای تعامل در جهان اسلام

گروه معارف: امام موسی صدر از مروجان اندیشه انقلاب اسلامی در ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ خورشیدی در قم دیده به جهان گشود. پدر او آیت الله سید صدرالدین صدر از مراجع بنام و سید صالح سید شرف الدین از دانشمندان مشهور شیعه لبنان از اجداد وی به شمار می رفتند.
این عالم بزرگ درس های حوزوی را در حوزه علمیه قم نزد بزرگانی چون »سید محمد باقر سلطانی طباطبایی، شیخ عبدالجواد جبل عاملی، امام خمینی و سید محمد محقق داماد« فرا گرفت و در ۱۳۲۹ خورشیدی در رشته حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد و پس از پایان تحصیلات در زمره استادان حوزه علمیه قم به آموزش علوم دینی پرداخت.
علاقه بسیار این عالم بزرگ برای افزودن به دانش خویش سبب شد تا به نجف و لبنان برود و با علمای برجسته آن دیار چون »آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین« رهبر شیعیان لبنان و … آشنا شود و پس از چندی به ایران بازگشت و دوباره در قم اقامت گزید اما پس از مدتی با درگذشت رهبر شیعیان لبنان، به عنوان جانشین او، به لبنان رفت و سال ها در جهت اصلاح امور اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شیعیان آن روز لبنان و استفاده از توان های منحصر به فرد این کشور به منظور نشان دادن چهره عادل، انسان دوست و سازگار با مکتب اهل بیت(ع) به جهانیان کوشید اما رویداد تلخ ربوده شدنش سبب شد تا این مجاهد فرهیخته از دستیابی به اهداف خویش بازماند.
امام موسی صدر با دعوت رسمی معمر قذافی رهبر لیبی به همراه شیخ محمد یعقوب و عباس بدرالدین(خبرنگار) در سوم شهریور ۱۳۵۷ هجری خورشیدی به این کشور سفر کرد و در هتل الشاطی شهر طرابلس اقامت گزید. از جمله اهداف او در این سفر »تبیین حقایق اندیشه تشیع و دعوت به وحدت و انسجام مسلمانان، بیان مواضع شیعیان در تاریخ و تشریح موضع کنونی آنان در برابر مسایل سرنوشت ساز و در صدر آنها مساله فلسطین و ارتباط محکم آنان با نهضت فلسطین« به شمار می رفت.
این مبارز بزرگ که برای فعالیت های صلح طلبانه و وحدت بخش به این کشور رفته بود در نهم شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی ربوده شد و دولت لیبی پس از این رخداد در واکنش به فشار افکار عمومی؛ ربوده شدن این روحانی مبارز را در لیبی انکار و در اعلامیه ای اعلام کرد، امام موسی صدر و همراهان وی با پرواز شماره ۸۸۱ هواپیمایی آلیتالیا در نهم شهریور طرابلس را به مقصد رم ترک کرده اند اما کمیته ای که مسوول تحقیق درباره این امر در لبنان بود؛ با بررسی مدارک موجود دریافت، ادعای حکومت لیبی دروغین و این عالم در این شهر ربوده شده است. از آن تاریخ تاکنون برای یافتن این عالم بنام، اقدام های بسیاری انجام شد اما هنوز پس از گذشت سال ها از این اتفاق ناخوشایند خبری از این روحانی و همراهانش به دست نیامده است.
پژوهشگر ما به مناسبت سالروز ربوده شدن امام موسی صدر به گفت و گو با »حسین آجرلو« کارشناس و پژوهشگر مسایل خاورمیانه پرداخت.
در ادامه متن این گفت و گو آمده است:
*امام موسی صدر در ایران در کنار امور دینی به فعالیت های سیاسی نیز می پرداخت، مهم ترین اقدام های وی در این زمینه چه بود؟
امام موسی صدر، خود را یک روحانی و فعال دینی می پنداشت و تنها برای تحقق هدف های معنوی و انسانی وارد این عرصه شد. او همواره عنوان می کرد، وارد سیاست نخواهد شد و وظیفه_ای دینی را به عهده دارد. وی نه تنها یک اصلاح گر سیاسی بلکه مصلح اجتماعی بود که برای خدمت به محرومان و شیعیان اقدام های مهمی انجام داد و در این راستا به دلیل مسوولیت دینی که برعهده داشت، به کمک همگان می شتافت. امام موسی صدر فعالیت های سیاسی خود را در لبنان آغاز کرد اما در کنار آن با تشدید مبارزه_های مردمی ایران و افزایش زندانیان سیاسی در کشور، به حمایت از افرادی می_پرداخت که به دلیل ظلم و ستم حکومت وقت به لبنان و سوریه رفته بودند.
وی همواره حامی انقلاب اسلامی ایران بود، به صورتی که آگاهانه با سیاست های ناکارآمد رژیم پهلوی مخالفت می کرد و این امر سبب شد حکومت وقت اقدام های امام موسی صدر را در سازماندهی جریان های انقلابی بسیار موثر بداند.
در اوج مبارزه های انقلاب اسلامی بزرگانی چون مصطفی چمران در لبنان از محضر آن بزرگوار بهره بردند و در اردوگاه های نظامی آموزش دیدند. این مساله سبب شد تا رژیم پهلوی نسبت به وی بسیار حساس شود و حتی بعدها تابعیت این اندیشمند را لغو کند و پس از آن همواره از طرف سفارت ایران زیر نظر بود.
این سیاستمدار وارسته مقاله مشهوری را درباره انقلاب ایران و امام خمینی نوشت و این مقاله را در نشریه »لوموند فرانسه« به چاپ رساند و قلم شیوای او تاثیر بسیار زیادی در روشنگری افکار عمومی فرانسه داشت.
بنابراین باید عنوان کرد؛ اگرچه امام موسی صدر در انقلاب ایران حضور نداشت اما فعالیت_های این بزرگوار آن چنان قوی و تاثیرگذار بود که رژیم پهلوی برای جلوگیری از فعالیت های او علیه وی اقدام های بسیاری را انجام داد.
*چه عواملی سبب شد تا امام موسی صدر از ایران به لبنان هجرت کند؟
امام موسی صدر یکی از شاگردان برجسته در حوزه علمیه قم و نجف محسوب می شد و درجه علوم دینی وی از طرف حضرات آیات »بروجردی، خویی و حکیم« تایید شده بود. در همان سال ها این سیاستمدار فرهیخته به دلیل نسبت های خانوادگی که در لبنان داشت، به این کشور سفر و در آنجا با »سیدعبدالحسین شرف الدین« مرجع دینی شیعیان لبنان دیدار کرد. این مرجع دینی در سال های پایانی عمر خویش؛ امام موسی صدر را به عنوان جانشین خود برگزید. برپایه این وصیت وی از طرف مراجع عظام در ۱۳۳۹ خورشیدی برای ماموریت دینی خویش راهی لبنان شد.
*امام موسی صدر چه نقشی در بازسازی هویت، انسجام و عزت تاریخی شیعیان لبنان ایفا کرد؟
این روحانی آزادی خواه در چند حوزه به فعالیت های سیاسی و دینی در لبنان پرداخت. حضور او در این کشور را می توان به دو بخش تقسیم کرد؛ بخش نخست مجلس شیعیان لبنان در ۱۹۶۷ میلادی بود.
این مبارز در تمام منطقه های این کشور، با مردم آن دیار آشنا شد و به گسترش حوزه کاری خود با سخنرانی های دینی همت گماشت اما در سال های میانی دهه ۶۰ میلادی، هنگامی که با شرایط سیاسی، دینی، اجتماعی و فرهنگی لبنان به خوبی آشنا شد و از تحولات آن کشور آگاهی یافت، به این نتیجه رسید که بزرگ ترین مشکل در لبنان محرومیت آنها محسوب می شود و در عرصه سیاسی نیز از یک تشکیلات دینی مستقل برخوردار نیستند.
بنابراین در این دوره مجلس اعلای شیعیان را تشکیل داد و همین مجلس، زمینه ساز اتحاد شیعیان شد و به تدریج آنها به یکی از ارکان اصلی سیاسی این کشور تبدیل شدند. کارکرد دوم امام موسی صدر پس از رویداد »سپتامبر سیاه« آغاز شد.
بعد از اشغال فلسطین بسیاری از شهروندان این منطقه وارد کشورهای همسایه شدند. در ۱۹۷۰ میلادی ملک حسین پادشاه اردن به دلیل اختلاف هایی که با فلسطینی ها پیدا و بسیاری از آنان را قتل عام و به دنبال آن برخی از سران گروه_های فلسطینی را از اردن اخراج کرد.
بنابراین عملیات ضد رژیم صهیونیستی در منطقه های عملیاتی جنوب لبنان شدت گرفت. امام موسی صدر می دانست همانطور که فلسطینی ها از کشور خویش بیرون رانده شدند لبنان هم به این شرایط دچار خواهد شد و به وسیله رژیم صهیونیستی اشغال می شود. وی بر این باور بود؛ »ما از آن اشخاص نیستیم که بنشینیم سرزمین مان اشغال شود بعد گروه تشکیل دهیم«. برپایه این دیدگاه، بنیان گروه مقاومت لبنانی را پایه گذاری کرد. بنابراین نخستین گروه مقاومت در جنوب لبنان مربوط به شیعیان شکل گرفت که اکنون حزب الله لبنان از دل این گروه تشکیل شده است.
*چرا امام موسی صدر را پرچمدار حرکت گفت و گوی ادیان و تقریب مذاهب در لبنان می دانند؟
یکی از ویژگی های اصلی وی این بود که نگاه خاصی به دین داشت و برخلاف بسیاری از افرادی که انسان را در خدمت دین می پنداشتند این مقوله را در خدمت انسان می دانست و همین مساله سبب شد تا این بزرگمرد نسبت به دیگر ادیان دیدگاه مثبتی داشته باشد. امام موسی صدر جمله مشهوری دارد مبنی بر اینکه »دین برای خدمت به انسان آمده است«.
این عوامل موجب شد تا این عالم اندیشمند به گفت و گو با افرادی که به دین های مختلف گرایش داشتند، بپردازد و در امر تقریب مذهب ها نقش مهمی ایفا کند، این از ویژگی خاص وی در این زمینه بود که همگان باید در هر دینی به انسانیت نزدیک شوند. به این دلیل این رهبر شیعیان در راه ایجاد تفاهم و نزدیکی میان مذهب_ها بسیار همت گماشت.
*ربوده شدن امام موسی صدر چه دلیل_هایی می تواند داشته باشد و چه افرادی با چه انگیزه_هایی در این امر دخالت داشته اند؟
ربوده شدن وی از چند منظر قابل بررسی است؛ باید نخست به اقدام های سیاسی او پرداخت. این روحانی مبارز در عرصه سیاسی عنصری بود که در جهت ثبات بخشی به لبنان فعالیت بسیاری داشت و برای جلوگیری از جنگ داخلی در آن کشور همواره می کوشید.
همین مسایل سبب شد تا آتش جنگ کاهش یابد اما با ربوده شدن این عالم فرهیخته این روند ادامه پیدا نکرد. علاوه بر آن اعتقادش با هدف های گروه های سیاسی دیگر در لبنان در تضاد بود و اهداف سیاسی دیگری را دنبال می کرد، در این میان برخی از کشورهای منطقه که به دنبال اهداف مهم خود بودند، امام موسی صدر را به عنوان مانعی در این راه می پنداشتند، بنابراین این عوامل سبب شد تا این عالم بزرگوار را از صحنه سیاسی حذف کنند.
*اندیشه های راهبردی امام موسی صدر چگونه می تواند راهگشای جامعه کنونی باشد؟
به یقین اندیشه های وی هنوز هم راهگشای مردم به شمار می رود و با شیوه ای که او در بحث_های مقاومت در لبنان ایجاد کرد، بیشترین ضربه را به رژیم صهیونیستی وارد آورد و در زمینه تعامل با کشورهای اسلامی با اندیشه های هوشیارانه خویش برای از میان بردن دشمنی ها توانست الگویی والا در سیاست خارجی محسوب شود و با مطرح کردن بحث وحدت جهان اسلام و گفت و گوی ادیان نماد بسیار مناسبی برای یکپارچگی اسلامی و ادیان الهی شد و اگر اکنون اندیشه های امام موسی صدر در دانشگاه ها آموزش داده شود، می تواند برطرف کننده مسایل امروز جهان اسلام به ویژه گروه_های تفکیری باشد. علاوه بر آن باید دانست، این روحانی مبارز در زمینه سیاست های داخلی ایران همواره به عنوان یک میانجی سیاسی عمل می_کرد.