ماجراي هارپ و ابر دزدي از آسمان ايران

در حالي که جهان با چالش‌هايي همچون تغييرات اقليمي، خشکسالي‌هاي گسترده و رقابت بر سر منابع آب روبه‌روست، بازار مباحث مربوط به »دستکاري اقليم«، »دزديدن ابرها« و نقش سامانه‌هايي مانند هارپ در تغييرات آب‌وهوايي داغ‌تر مي‌شود و به يکي از بحث‌هاي جنجالي و پرمخاطب در افکار عمومي تبديل شده است. در چنين فضايي هر ادعايي درباره امکان مداخله انساني در سامانه‌هاي جوي، به‌سرعت توجه جامعه و رسانه‌ها را به خود جلب مي‌کند. اما واقعيت علمي اين حوزه، پيچيده‌تر و بسيار محدودتر از روايت‌هايي است که گاه در فضاي عمومي مطرح مي‌شود.
دکتر اردکاني در اين زمينه معتقد است حرکت ابرها تابع ديناميک جو، بادهاي بالايي و گراديان‌هاي فشار است؛ پارامترهايي که هيچ فناوري فعلي قادر به جابه‌جايي مستقيم آنها نيست. در کنار اين مباحث، پروژه »هارپ« نيز به‌عنوان يکي از جنجالي‌ترين موضوعات سال‌هاي اخير مطرح بوده است؛ سامانه‌اي پژوهشي که در ايالت آلاسکا براي مطالعه رفتار لايه يونوسفر طراحي شد.
اين پروژه صرفاً توانايي تغييرات محدود و موقتي در بخش‌هايي از يونوسفر را دارد که هزاران کيلومتر بالاتر از محل تشکيل ابرهاست و کوچک‌ترين ارتباطي با ايجاد زلزله، طوفان يا دستکاري مستقيم سامانه‌هاي بارشي ندارد. با وجود اين، در نبود سواد اقليمي و به دليل پيچيدگي پديده‌هاي جوي، هارپ به مرکز شايعات گسترده‌اي تبديل شده است.
در حالي که برخي کشورها از فناوري‌هاي نوين مانند سامانه‌هاي انتقال بخار آب، بارورسازي‌هاي هوشمند، ليزرهاي جوي يا مدل‌سازي ديناميک پيشرفته استفاده مي‌کنند، به اعتقاد پدر علم هواشناسي هيچ‌يک از اين تکنيک‌ها توان »دزديدن« يا »منحرف کردن« يک سامانه بزرگ جوي را ندارند. آنچه واقعاً در جهان انجام مي‌شود، مجموعه‌اي از روش‌هاي محدود، علمي، متکي بر فيزيک ابر و تحت کنترل دقيق است؛ و آنچه انجام نمي‌شود، جابه‌جايي ابرها، ايجاد زلزله يا کنترل کامل آب‌وهوا در مقياس منطقه‌اي يا جهاني است.
تجربه جهاني از بارورسازي ابرها
دکتر حسين اردکاني، پدر علم هواشناسي ايران با انتقاد نسبت به برخي ادعاهاي غير علمي براي افزايش بارندگي در کشور با گلايه از صداوسيما گفت: رسانه ملي بايد ميزگردهاي علمي را با حضور متخصصاني که سال‌ها در حوزه‌هاي مختلف از جمله آب و هوا کار کرده‌اند، برگزار کند تا اين مسائل به‌طور کارشناسي مطرح شود، نه اينکه به‌صورت خصوصي و پراکنده در اين حوزه اظهار نظر صورت گيرد.
اردکاني، بارورسازي ابرها را کار بسيار مهمي دانست و ادامه داد: در فرآيند بارورسازي ابرها خيلي اهميت دارد که بدانيم در کجا، در چه دمايي و در چه ارتفاعي بايد يدور نقره يا يخ پودر شده و يا کربن مايع پاشيد. پاشش کربن مايع هم اکنون در آمريکا استفاده مي‌شود؛ کربن مايع را که يک ژاپني-آمريکايي پيشنهاد داد، بارش را تقويت کرده است.
اردکاني اضافه کرد: علاوه بر اينها هدفگذاري بارش نيز مهم است. چند سال پيش مطالعه کردم که براي گيلان پروژه بارورسازي گرفته بودند، چون خشکسالي داشتند. اما وزارت نيرو بعداً اعلام کرد که بارورسازي انجام شده، اما بارش در قرقيزستان و ترکمنستان رخ داده است! اين مسائل تا اين اندازه حساس و پيچيده‌اند.وي درباره طرح پيشنهادي خود براي احياي درياچه اروميه نيز توضيح داد: در آن پروژه، همه مسائل به‌دقت در نظر گرفته شده بود؛ اينکه چه سيستمي بايد روي منطقه بيايد، توزيع دما چگونه باشد، کريستال‌هاي يخي چگونه در رقص قطرات آب نقش ايفا کنند. همه اين‌ها علم است؛ علم فيزيک و ديناميک. در چنين پروژه‌هايي بايد هدف و تارگت کاملاً روشن و علمي باشد و اجراي کار به‌شدت حساب‌شده انجام شود.
اين محقق حوزه هواشناسي ادامه داد: بعضي وقت‌ها ممکن است اصلاً بارندگي طبيعي در راه باشد، اما با مداخله نادرست بارش کم شود و اين يعني اينکه هميشه نتيجه بارورسازي افزايش بارندگي نيست. اگر در دما و ارتفاع نامناسب يدور نقره، يخ پودر شده يا کربن مايع پاشيده شود، ممکن است عکس عمل کند. طبيعت ممکن است خودش بار بدهد و ما بايد به آن کمک کنيم، نه اينکه مانع شويم.
اردکاني بر اهميت شناخت علمي ابرها تأکيد کرد و افزود: نوع ابر، ميزان کريستال‌هاي يخ، مقدار قطرات آب ابر سرد و نسبت آب فوق‌سرد همه بايد دقيق بررسي شود. اين‌ها مباحث کاملاً علمي و فني هستند و اگر بهره‌برداري علمي در حد ماکسيمم انجام نشود، ممکن است موجب هدر رفت سرمايه شود.
ابردزدي آري يا خير
اردکاني در ادامه در خصوص موضوع شبه‌علم بودن ابر دزدي و هارپ، پاسخ داد: ابر دزدي کاملاً بي‌مورد است، واقعاً خدمتتان عرض کنم… ابر دزدي يعني چه؟ يعني شما ابر را از جايي به جاي ديگر ببريد.
پدر علم هواشناسي ايران، با اشاره به شايعات مربوط به »ابر دزدي« و دخالت انساني در کاهش يا افزايش بارش در مناطق مختلف، تأکيد کرد: اين ادعاها پايه علمي ندارد و تنها مي‌توان شدت بارش را در يک سامانه تغيير داد، نه مسير حرکت آن را.
وي با اشاره به يکي از اين روايت‌ها، گفت: سيستمي شنيده بودم ـ حالا ممکن است سياسي يا تبليغاتي باشد ـ که مي‌گفتند يک سال در مسکو هنگام برگزاري يک رژه مهم، بارندگي شديدي از درياي سياه به سمت مسکو در حرکت بود و اين کشور براي اينکه در روز رژه بارش کمتر باشد، قبل از رسيدن سامانه به مسکو، در مناطق روستايي اطراف، بارش زيادي صورت گرفت و از اين طريق وقتي سيستم به مسکو ‌رسيد، بارش کمتري داشت و رژه برگزار شد.
اردکاني ادامه داد: اينکه چنين موضوعي چقدر سياسي، تبليغاتي يا واقعي بوده، مشخص نيست. اما از نظر علمي، مي‌توان ـ همان‌طور که عرض کردم ـ سامانه‌اي را که در حال حرکت است، هدف قرار داد و بارش آن را در نقطه‌اي افزايش داد تا هنگام رسيدن به مقصد، دچار کاهش بارندگي شود، يا حتي بدون بارش از منطقه عبور کند. اين نوع تعديل ممکن است. اما اينکه بخواهيم ابر را از يک منطقه بدزديم و به منطقه ديگري ببريم، امکان‌پذير نيست.
وي در توضيح ادعاهاي مطرح‌شده درباره ساخت يا جابه‌جايي ابر، گفت: برخي معتقدند مي‌توان ابر توليد کرد و آن را به منطقه يا ارتفاعات خاصي منتقل کرد، اما تحقق چنين ادعايي به‌طور کامل به بادهاي لايه‌هاي بالايي جو، جهت و پروفايل باد و همچنين ارتفاع وابسته است. تغيير دادن اين جريان‌ها کاري بسيار دشوار است و ديناميک جو عملاً قابل دستکاري نيست. بنابراين امکان تغيير مسير يک سامانه جوي وجود ندارد.
اردکاني خاطرنشان کرد: ابرها تقريباً همراه با بادهاي لايه‌هاي بالايي جو حرکت مي‌کنند. اينکه ابر در چه ارتفاعي قرار دارد و بادِ آن ارتفاع چه جهت و سرعتي دارد، تعيين مي‌کند که سامانه به کدام سمت حرکت کند؛ بنابراين امکان تغيير مسير آن وجود ندارد.
وي در عين حال تأکيد کرد: مي‌توان تعديل فيزيکي انجام داد؛ يعني سامانه را ضعيف‌تر يا قوي‌تر کرد. اين کار شدني است. اما دزديدن ابر يا تغيير کامل مسير يک سامانه جوي قابل تعريف و اجرا نيست. سامانه در هر حال به منطقه مي‌رسد؛ حالا يا در شکل تعديل‌شده يا در حالت فعال‌شده، اما تغيير مسير آن امکان‌پذير نيست.
افسانه‌هايي که درباره هارپ گفته شد
وي با اشاره به پديده هارپ، گفت: در پاسخ به اين پرسش بايد توضيح بدهم که دو کشور ابرقدرت جهان، يعني روسيه و آمريکا، سامانه‌هايي دارند که با استفاده از آنتن‌هاي ويژه عمل مي‌کنند. روس‌ها اين آنتن‌ها را در مناطق سيبري و آمريکايي‌ها در آلاسکا مستقر کرده‌اند. اگر به آلاسکا سفر کنيد، متوجه مي‌شويد که به‌دليل گستردگي منطقه، امکان ورود آزادانه به برخي از اين بخش‌ها وجود ندارد، زيرا محل استقرار همين آنتن‌هاي تخصصي است.
اردکاني با بيان اينکه اين آنتن‌ها براي تاباندن امواج راديويي پرفرکانس به لايه يونوسفر طراحي شده‌اند، توضيح داد: اين سامانه‌ها تنها مي‌توانند بخش کوچکي از لايه يونوسفر را براي مدت کوتاه گرم کنند و تغييرات محدودي در رفتار امواج راديويي ايجاد کنند. فرايندهاي مرتبط با يونوسفر پيچيده است، اما برخلاف برخي برداشت‌ها، اين گرمايشِ محدود به‌معناي توليد يا انتقال انرژي به نقاط خاص روي زمين نيست و کاربرد آن بيشتر در زمينه‌هاي پژوهشي و مخابراتي است.
وي گفت: در آن زمان مطرح شد که زلزله شديد اقيانوس آرام – همان رخداد 9.2 ريشتري که منجر به امواج مرگبار شد و تا ژاپن پيش رفت – ممکن است به چنين سامانه‌هايي نسبت داده شده باشد. آن امواج حتي يک جزيره بزرگ را تحت‌تأثير قرار داد. برخي گمانه‌زني‌ها مطرح مي‌کردند که اين رخداد ممکن است نتيجه آزمايش چنين فناوري‌هايي باشد، اما اين ادعا بسيار بعيد است و شواهد قطعي براي آن وجود ندارد.اين محقق هواشناسي تاکيد کرد: اينکه اين انرژي در نهايت در کجا و چگونه به‌کار گرفته مي‌شود، معمولاً در حوزه مسائل سياسي و امنيتي قرار مي‌گيرد و من در آن زمينه ورود ندارم. فقط از جنبه فيزيکي مي‌توانم بگويم که اصول اين فناوري وجود دارد و هر دو کشور روسيه و آمريکا روي آن کار کرده‌اند. مدل‌هاي هواشناسي نيز در اين زمينه بررسي‌هايي داشته‌اند.
وي درباره چشم‌انداز اقليمي کشور، اظهار کرد: ايران در سال‌هاي آينده به سمت شرايط خشک‌تر حرکت مي‌کند، اما اين روند مطلق و يک‌خطي نيست. براي تحليل دقيق بايد دست‌کم دوره‌اي 50 ساله را بررسي کرد. سازمان هواشناسي مي‌تواند با استخراج داده‌ها و ارائه نمودارهاي مربوط، نشان دهد در چه سال‌هايي کم‌بارشي داشته‌ايم، چه سال‌هايي در حد نرمال بوده‌ايم و چه دوره‌هايي بارندگي بالاتر از ميانگين ثبت شده است.وي افزود: وقتي ميانگين 50ساله را در نظر بگيريم، مي‌توانيم دوره‌هاي زماني پربارش، نرمال و کم‌بارش را مشخص کنيم. اما متأسفانه يکي از مشکلات اين است که برخي موضوعات تحقيقاتي مهم اصلاً پيگيري نمي‌شود. براي نمونه، موضوعاتي مانند »شار حرارتي« که بارها بر اهميت آن تأکيد کرده‌ام، بايد به‌صورت جدي در سازمان بررسي شود؛ اما به نظر مي‌رسد نيرو يا برنامه‌ريزي لازم براي چنين پژوهش‌هايي وجود ندارد.
اردکاني با بيان اينکه بنابراين براي من دشوار است که به طور قطعي بگويم آيا کشور به سوي خشکسالي مي‌رود يا ممکن است دوره‌هاي پربارش هم داشته باشيم، اضافه کرد: در يک نگاه کلي، بارندگي ما کم است، اما احتمال دارد يکي دو سال بارش‌ها بالاتر از ميانگين قرار گيرد و چند سال بعد دوباره به زير ميانگين سقوط کند.
وي با اشاره به ضرورت مديريت منابع آبي با تاکيد بر اينکه مديريت صحيح يعني توجه به سال‌هايي که الگوهاي بارش دچار نوسان مي‌شوند مانند سال‌هايي مثل 1386 1397 يا 1398 که بارش‌هاي شديد داشتيم، گفت: هواشناسي دوره‌هايي دارد که ماهيت بازگشتي دارند. دو سال پيش شاهد بارش‌هاي تابستاني غيرمعمول بوديم. مشابه همين پديده در سال 1335 رخ داده بود، همان سالي که من تحقيقاتم را در بريتانيا انجام مي‌دادم. بر اساس همان الگو اعلام کردم که بارش‌هاي تابستاني ممکن است تکرار شود و همين‌طور هم شد؛ پس از 65 سال دوباره بارش‌هاي موسمي تابستاني اتفاق افتاد.
اردکاني اظهار کرد: به همين دليل تأکيد مي‌کنم که اين دوره‌هاي بازگشتي وجود دارند، هرچند پيش‌بيني دقيق زمان وقوعشان دشوار است. بنابراين نمي‌توان گفت کشور دائماً به سمت خشکسالي مي‌رود؛ ممکن است هر چند سال يک‌بار دوره‌هاي پربارش کوتاه‌مدت داشته باشيم. اما در همان دوره‌هاي پربارش نيز بايد براي سال‌هاي کم‌بارش برنامه‌ريزي کنيم.
وي ادامه داد: اکنون واقعاً در وضعيت بحراني قرار داريم و اين موضوع هم براي مردم و هم براي مسئولان نگراني ايجاد کرده است. آقاي رئيس‌جمهور نيز به‌حق نگران اين وضعيت هستند. متأسفانه يا به دليل ضعف مديريت يا به اين دليل که سازمان هواشناسي نتوانسته آن‌طور که بايد جايگاه خود را نشان دهد و برنامه‌ريزي‌هاي لازم را ارائه کند، به نقطه‌اي رسيده‌ايم که بحران جدي شکل گرفته است.به گزارش آرازآذربايجان به نقل از ايسنا، اردکاني تأکيد کرد: با اين حال از مردم مي‌خواهم نگران نباشند. اميدوارم با مديريت درست، به‌ويژه از ابتداي دهه دوم آذر، بارندگي‌ها به‌تدريج آغاز شود. مدل‌هايي که بررسي کرده‌ام، چنين روندي را نشان مي‌دهد و اگر مفروضات به‌درستي محقق شود، زمستان و بهار مي‌توانند تا حدي به ما کمک کنند تا از نگراني فعلي خارج شويم.
Arazazarbaijan.ejtemai@gmail.com