کلنل محمد تقی‌خان پسیان شورشی بود یا انقلابی

گروه تاریخی:نهم مهر ۱۳۰۰ سالروز شهادت کلنل محمدتقی پسیان است. در تابستان سال ۱۳۰۰ کلنل محمدتقی خان پسیان با تصرف ادارات دولتی، نظامی و انتظامی استان خراسان‌ قیام خود علیه دولت قوام‌السلطنه را در دوران حاکمیت رضاخان آغاز کرد. برای بررسی بیشتر درباره قیام کنلل پسیان با امیر نعمتی مورخ و تاریخ‌پژوه به گفت‌وگو نشستیم.
کلنل محمدتقی‌خان پسیان را بلاشک یاغی و شورشی نمی‌توان نامید. بر وطن پرستی او نیز هیچ گمان بدی نمی‌توان داشت. با وجود این، به باور من او را دستکم در مقام مقایسه با انقلابیونی چون میرزا کوچک خان، خیابانی و …. یک انقلابی به تمام معنا نمی‌توان برشمرد.
زیرا اگرچه وی در دل مهر وطن داشت، عشق او به میهن هم چنان هویدا بود که حتی ملی‌گرای سرشناسی چون عارف قزوینی نیز او را تحسین می‌نمود و حتی پس از کشته شدن وی در رثایش شعر می‌سرود، اما باید بپذیریم که به رغم این مهم، حرکت پسیان به مانند دیگر حرکات و جنبشهای انقلابی معاصر همچون نهضت جنگل و حتی نهضت خیابانی واجد پشتوانه فکری و زمینه انقلابی چندانی نبود و آغاز حرکت او در وهله نخست یک واکنش ناگهانی در پاسخ به نخست وزیر شدن و صدارت قوام السلطنه بود و در پی آن بود که جنبه ملی و میهنی نیز به خود گرفت.
تاریخ نگاران درباری یا متمایل به دربار روزگار پهلوی به طور معمول دیدی منفی دارند نسبت به تمام نهضت‌ها، جنبش‌ها، قیام‌ها و حرکاتی از این دست که در بازه زمانی یکسان یا نزدیک با به قدرت رسیدن پهلوی اول رخ نموده‌اند.
آنان عمدتا حرکت پسیان در خراسان را مشابه حرکت شیخ خزعل در خوزستان معرفی کرده و او را به تجزیه طلبی، خیانت به مام میهن و مواردی از این دست متهم داشته‌اند. البته پسیان در این زمینه تنها نبود. میرزا کوچک خان و شیخ محمد خیابانی نیز در تبلیغات پهلوی‌ها با چنین عناوینی معرفی می‌شدند.
علت این امر به نظر می‌رسد ریشه در آن داشته باشد که در دوران پهلوی تمام سعی حکومت آن بود رضاخان را فراتر از آنچه که بود بنمایانند و او را یگانه نجات بخش ایران معرفی دارند.
چنانکه پیشتر عرض کردم حرکت پسیان در وهله نخست پاسخی به صدارت قوام بود. زیرا به هنگام کودتای سوم ۱۲۹۹ و در پی روی کار آمدن سیدضیاالدین طباطبایی او که فرماندهی ژاندارمری خراسان را بر عهده داشت به فرمان سیدضیا، قوامالسلطنه را که در این هنگام والی خراسان بود، دستگیر و روانه تهران ساخت.
اما چندماه بعد قوام به صدارت رسید و بنا به معروف حکم خود را در حالی که هنوز در زندان بود تحویل گرفت. قوام السلطنه به محض دراختیار گرفتن قدرت یکی از نزدیکان خود به نام نجدالسلطنه را کفیل ایالت خراسان نمود. کلنل احساس خطر کرد و گمان برد که قوام سودای انتقام به سر دارد، در نتیجه این حرکت را برنتابید و این آغازی شد بر ماجراهایی که در نهایت به کشته شدن کلنل در نبرد با سردار معزز کرد انجامید.
حرکت پسیان آن پشتوانه‌های فکری نهضت‌های مشابه را نداشت، آغاز کار او هم در ابتدا تنها پاسخی به صدارت قوام بود. اما آنچه روشن است حرکت او در بطن خویش اعتراض به اوضاع سیاسی روزگار بود، تلاش برای نیل به اهداف انقلاب مشروطه بود. کوشش برای اعتلای ایران بود. کنکاشی در جهت رهایی ایران و ایرانی از دست بیگانگان بود.
آرمان او استقلال و آبادی ایران و آزادی مردم آن بود. این مهم را شاید بتوان در جمله منتسب به او مستتر پنداشت: مرا اگر بکشند قطرات خونم کلمه ایران را ترسیم خواهد کرد و اگر بسوزانند خاکسترم نام وطن را تشکیل خواهد داد.
کلنل محمد تقی خان پسیان به سال ۱۲۷۰ هجری شمسی در محله سرخاب تبریز دیده به جهان گشود .
وی ضمن فراگیری دروس اولیه متداول، با تحصیل در مدرسه نظامی به درجه سروانی رسیده و در فرماندهی نیروهای ژاندارمری مشغول به خدمت گردید.بعد ها به آلمان عزیمت و با دیدن دوره هوانوردی و انجام سی وسه سورتی پرواز نام خود را به عنوان اولین خلبان ایرانی در تاریخ ثبت نمود.
کلنل محمدتقی خان پسیان در تابستان سال ۱۳۰۰ با تصرف ادارات دولتی، نظامی و انتظامی استان خراسان‌، قیام خود علیه دولت قوام‌السلطنه را در دوران حاکمیت رضاخان آغاز کرد. این رویداد، ۲ ماه پس از سقوط کابینه سیدضیأالدین طباطبائی و آغاز کار دولت قوام السلطنه صورت گرفت‌.
به هنگام کودتای سید ضیاء، قوام‌السلطنه والی خراسان بود و کلنل پسیان فرماندهی ژاندارمری این استان را برعهده داشت‌. پس از کودتا، خبر رسید که قوام درصدد انجام اقداماتی علیه سید ضیاء است‌. سید ضیاء نیز مخفیانه به پسیان دستور داد تا او را دستگیر و روانه تهران کند. کلنل پسیان که از ماهیت نخست وزیر کودتا مطلع نبود و از طرفی قوام را عنصری ضدمردمی می‌شناخت، دستور دولت را اطاعت کرده و ۱۳ فروردین ۱۳۰۰ قوام و عده‌ای از مسئولان شهر را دستگیر و تحت الحفظ روانه تهران کرد. دوماه پس از این واقعه، کابینه سه ماهه سیدضیأ سقوط کرد و قوام که در زندان بود آزاد و مأمور تشکیل کابینه شد. چون خبر نخست وزیری قوام انتشار یافت، کلنل پسیان به طور ضمنی از اطاعت وی سرپیچی کرد. قوام السلطنه ضمن دریافت کمک از رضاخان و فرستادن نیروی نظامی به خراسان صمصام السلطنه بختیاری را به حکومت خراسان منصوب کرد. صمصام پیش از حرکت به خراسان تلاش کرد تا مشکل پسیان را از راه مذاکره حل کند.
وی به پسیان اطلاع داد که با هدف مذاکره با او عازم خراسان است‌. پسیان نیز به وی پاسخ داد تنها در صورتی که بدون نیروی بختیاری رهسپار خراسان شود، حکومت او را در این استان خواهد پذیرفت‌. صمصام که از حل مشکل پسیان با روش‌های سیاسی و گفتگو نا امید شده بود، به قوام اطلاع داد که با وجود پسیان در رأس قوای نظامی ژاندارمری استان خراسان، قادر به حکومت بر این استان نخواهد بود. ۵ مرداد ۱۳۰۰، با کمک نیروهای خود، تمامی مراکز اداری، دولتی، نظامی و انتظامی استان خراسان را به تصرف درآورد. قوام السلطنه نیز درصدد سرکوب پسیان برآمد و قزاق های مسلح را به سوی خراسان روانه کرد. علاوه بر نیروی قزاق قوام که پیش از این خود حاکم خراسان بود و روابط صمیمانه‌ای با خوانین این خطه داشت‌، به آنان دستور مقابله با پسیان داد. سردار معزخان بجنوردی به کمک خوانین شیروان موفق به بسیج کردهای قوچان علیه پسیان شد. پسیان نیز برای دفع این شورش، به قوچان آمد و با نیروی اندک خود در جعفرآباد قوچان با شورشیان مواجه شد. در جنگی که روی داد، عده‌ای از ژاندارم ها متواری شدند و کلنل نیز ناگزیر با حداقل نیروی باقی مانده به مقاومت پرداخت‌. سرانجام مابقی افراد نیز کشته شدند. کلنل به تنهایی به مقاومت ادامه داد تا این که به محاصره افتاد و با اصابت چند تیر زخمی شد. در حالی که وی آخرین لحظات زندگی می‌گذرانید، در دهم مهر ۱۳۰۰ توسط چند نفر سرش از بدن جدا شد.اولین ایرانی که دوره آموزش خلبانی را دید و از نظامیان اواخر زمان قاجاریه بود، محمد تقی خان پسیان می باشد. محمد تقی خان پسیان جوان پر شور میهن پرست ایرانی بود. محمد تقی معروف به کلنل پسیان و در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی در شهر تبریز متولد شد.
رستم بیگ از جد خاندان پسیان بعد از جدا شدن شهرهای قفقاز از کشور ایران توسط عهد نامه ترکمنچای، به دلیل طاقت نیاوردن در زیر سلطه بیگانگان روس به شهر تبریز مهاجرت نمود. رستم بیگ و پدر محمد تقی خان پسیان روابط نزدیکی با مقامات تبریز به خصوص با میرزا تقی خان امیر کبیر داشتند.
فرزندان رستم بیگ دارای مقام های نظامی بودند و تعدادی از آن ها در جنگ با انگلیس که در شهر انگلیس اتفاق افتاد، کشته شدند. کلنل پسیان به تحصیل علوم و زبان های خارجی در مدرسه لقمانیه پرداخت و محمد تقی در سال ۱۳۲۴ هجری شمسی به تهران سفر کرد و در سن پانزده سالگی به مدرسه نظام تهران وارد شد. با اتمام دوره در مدرسه نظام به درجه سرگردی تغییر رتبه داد و به دلیل موفقیتش در مأموریت همدان مدال طلای نظامی را از وزارت جنگ گرفت. در مدرسه نظام به مدت ۵ سال به درجه سلطانی رسید.
ایشان روس ها را در جنگی بنام مصلی شکست داد و شهرتش در تمام مرزهای ایران به گوش مردمان رسید. سرهنگ محمد تقی خان پسیان در سال ۱۳۳۵ هجری شمسی به کشور آلمان رهسپار شد. در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به سمت فرماندهی ژاندارمری خراسان در زمان دولت مشیرالدوله منسوب گردید. آزادی خواهان خراسان در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی به رهبری شخصی به نام کلنل برای کسب استقلال ایران قیام کردند.
این قیام از طریق روسای عشایر و با تحریک کردن شخص قوام السلطنه و توسط سپاهیان دولتی ایران مورد حمله واقع شد. محمد تقی کلنل پسیان در زمان برخورد با اکراد بجنورد در منطقه جعفر آباد قوچان با نیرنگ به قتل رسید.
در مجاورت آرامگاه نادر شاه و در قسمت شمالی باغ، آرامگاه کلنل محمد تقی خان پسیان دیده می شود. لوح سنگی بر روی آب نصب گردیده است.
سنگ قبر ایشان توسط هوشنگ سیحون طراحی شده است. در سال ۱۳۴۰ هجری عارف قزوینی شاعر بلندآوازه ایرانی برای تشییع جنازه کلنل محمد تقی خان پسیان شعری را سرود. این شاعر در صحنه گراند هتل، ترانه خود را در سال ۱۳۰۱ هجری قمری اجرا نمود.