چیلله گئجه سینین دبلری آذربایجان بولگله سینده

علی برازنده
آنادیلیمیز: ایل بویو آذربایجان دا بیرچوخ اوزه ل گونلری عزیزلییب اوگونلراوچون بیرپارا دبلرو عنعنه لر یارالدمیش لار کی اونلارین بیریده “چیلله گئجه سی”دیر.”چیلله”سوزو چهله یا همان قیشین ایلک قیرخ گونوندن آلنمیش دیر کی چوخ اسکی و تاریخی بیر گئچمیشه صاحیب دیر.گوز(پاییز)فصلینین سون گئجه سی و صاباحی قیش گونونون ایلکی ائل آراسیندا چوخ طنطنه لی وشادلیقلارلا دولواولان بیر گون اولارق تانینان چیلله گئجه سی وچیلله آخشامی آدلانیر.
فارسی بوگجه یه “شب یلدا”آدیلن تانینان و عرب دیلینده آلنمیش دوغوم معناسی وئرن یلدا،بیرپارا اینانیشلارا گوره حضرت عیسی نین دوغوم گونی سایلیر کی آذربایجانلیلار و تورک خالقی آراسیندا “ائرمنی خاچی سویا سالان “گئجه ده تانینماقدادیر.خاطیرلاتماق گرکیر کی چیلله دبی و چیلله گئجه سی ائرمنی و مسیحیت دینی لن ایلگی سی وباغلیلیقی یوخدورو چیلله گئجه سی ایران خالقیلارینا عاییت بیر گون سایلیر.
اسکی و قدیم زمانلار قیش گونلری آیری فصیللره گوره چوخ چتین و مشیقتلی اولدوقوندان اینسانلار چالیشاردیلارکی بواوچ فصلین ایچریسینده اوزون قیش گونلرنی گئچیرتمک اوچون حاضیرلیق و تداریک گوروب بوفصلی باشاچاتدیرسینلار.آذربایجان جماعتینین آراسیندا قیش فصلینین ایکی آیی چیلله گونلری سایلیر کی بیری بویوک چیلله و ایکینجی سی بالا چیلله دیر.بویوک چیلله قیرخ گون اولوب بالا چیلله ایگیرمی گون دور.بیرده بوزآی(boz ay)یادا “بوزچیلله” واردیر کی اونا “آغلار – گولر”و”هفت البویوت” آیی کی اسفند آییلن مصادف دیر وار.
چیلله گئجه سین عزیزلمک اوچون خالق اوزیوردلارینا باغلی و قیش زمانینا قدر ساخلاماقی چتین اولان میوه لروایسدی و یای فصلینده تاپیلان میوه لری بوگئجه اوچون یئمگه حاضیرلاییب ایلین ان اوزون گئجه سینی گئچیرتمک اوچون “چیلله سفره” سنده یئروئرلر.قدیم زمان بوگونکی کیمی سردخانا و بوزدولابی(یخچال)اولمادیقی اوچون یازو یای میوه لرینی ساخلاماق چوخ باشارجیلیق و هنرایستردی.چیلله گئجه سنین ان گوزده اولان یئمگی قارپوزبعضاً قوهون دور کی قدیم یای فصلینده قارپوزی آلیب ،سامان ایچریسنده ائولرین یادا محله لرین سردابالاردا ساخلاردیلاربوایشی هرکس باشارابیلمزدی اونا گورده قارپوزی اوزون بیرزمان ساخلاماق و چیلله گئجه سینه یئتیشدیرمک چوخ باشارجیلیق ایستین بیر ایش سایلاردی.اوناگورده ده قارپوز چیلله سفره سنین گلینی سایلیب هر ائوده قارپوز یئیلرده.چیلله گئجه سی قارپوز یئمک اینانیشلارا گوره سویوقلوق اولدوقوندان سبب اولار کی قیش بویو آدام اوشومه ییب،خسته لیکلره دوچاراولماییب سویوق دان و اوشورتملردن اوزاق قالسین.چیلله گئجه سی سفره سین”شب چره وزلری”حالوا،پشمک،نوغول،باسلیق،سوجوق، کیشمیش، بادام؛ نخود ،گیردکان،قووورقا،توخوم، دان عبارت اولوب ؛میوه لردنده قارپوز،نار،آلما،هئیوا،ازگیل،قوهون، امرود،وآیری مووجود فصل میوه لری اولار.چیلله گئجه سنین شام خورگی ده گئنه بوگئجه یه عاییت اولار؛قدیم گونوموزده کی کیمی دوگی بول اولمادیقیندان هر ائوده دوگی و پیلو پیشیرلردی.
آیری بیردب کی بوگونه عاییت دیر،”چیلله لیک “دیر کی تازاگلین لره وآداخلی اولانلارا گوندرلیر.تازاگلین قیزلارا ،آتا ائویندن قیزین اوزونه ؛کورکنه وقایناناسینا،قایناتاسینا،بالدیزلاری و قئینلری اوچون چیلله پایی گوندریلر.چیلله آخشامی هاوا آلاجاقارانلیق اولدوقی زمان گوزه ل بیر شکیلده خونچالارا دوزولموش چیلله لیک لرقیزین ائوینه یولانار.قدیم زمانلار بوخونچالارین سای سی یئددی دانااولاردی کی گونوموزده بوخونچالارین سایی سی آزالیب.شام یئمکلری؛شب چره وز لر،گوزل بیرشکیلده بزنمیش قارپوز،وسایر مئیوه لربوخونچانین ایچینده اولوب،ائوآداملارینادا پارچالارو دونلوقلارو بونلارا بنزه ر هدیه لر قویولار؛قیزاوچون ده اوزلیکله قیش باشماقی و چکمه و پالتوو یاغمورلوق آلنیر.خاطیرلاتماق گرکیر کی خونچا قیزعائله سی طرفیندن گوندوز خونچالاری گورمک اوچون چاغریلارلار،اونلاردا قولاریندان قوپان قدربیرپارا هدیه لر بوخونچالارا آرتیرالار.آخشام چاغی خونچالار قیزائوینه یولانار،قیز ائوینه خونچا آپارانلارادا قیزین قیاناتاسی و یا کورکن طرفیندن ساغباشلار وئرلر.سونرا قیزطاباغلاری آلیب ائوده بیر اوتاقدا سجین ایله دوزه ر تا ارتسی گون اوغلان آداملاری گلیب یوللانان “چیلله لیک لری”گورسونلر.اوغلان طرفیندن قیزائوینه اوچون قارشیلیق “بالاچیلله “نین اوللینده “چیلله لیک”یوللانیرکی بویولانان خونچادا قارپوز یئرینه “قوهون” و باشقا شب چره وز لرو گیسی و پالتارلار هدیه اولونار.
بوگئجه بوتون ائولرده شنلیکلروشادلیق ائدرلر.اینانج بئله دیرکی چیلله نین ایلک گئجه سی شنلیک سورمه ین کیمسه چیلله نین سونونا قدرشادلیقدااولمازیاجاقدیر؛عایله لربیربویوقون ائوینه ییغشیب،بیرآغ ساققال ائوینده قوناق اولارلار.بوگئجه آغ ساققال آتالاروآغ بیرچک آنالار بالالارین باشلارینا ییغیب قدیم ایسدی کورسی باشیندا اونلارا ایللین ان اوزون گئجه سینده ناغیلاروداستانلاروبایاتیلاردئییب فال آچاییب اولادلارنی سیناماغ اوچون تاپماجالاردئیللر؛دئییب –گولوب ،شنلیک ائدیب چالیب اوخویالار.چیلله گئجه سنده بویایاتی اوخونار:آی چیلله یچلله قارداش
آتین قمچی له قارداش
بیرگلدین دانیشمادوق
قلبیم آچیلا قارداش
***
ائل آراسیندا چیلله لرحاققیندا مختلف حیکایه لر و روایتلر وادریرکی اونلار ان مشهورلاری بونلاردور:
چیلله لر ایکی باجی ایدی.بیری بویوک باجی؛بیری کیچیک باجی.گونلرین بیر گونو باجیلار اییده آغاجنین آلتیندا اوتورموش ،صحبت ائلیردیلر. ؛کیچیک چیلله؛ بویوک چیلله یه دئیر کی:
- باجی سن گئدین نه ایله دین؟
بویوک چیلله ده دئیر کی:
- من گئدیم ؛دونداردیم؛ اوشودوم؛ ناخوشلادیم؛ گلدیم!
بالاجا باجی گولوب دئیدی:
- من سنیم کیمی دئیلم! من گئدیب؛ قاری لاری کوره کدن؛ لوله هنگ لری لولک دن؛ گلین لری بیلک دن؛ کورپه لری بلک دن ائیلرم!!
جوابی ندا بویوک باجی ریشخندایله دئییر:
- باجین اولسون! سنده بیر ایش گوره بیلمزسن ؛ عومرون آزدی ؛اونون یازدی
بیرآیری روایت ده چیلله و قیش فصلینه گوره دئیلمک ده دیر کی آشاغیدا ذکر اولونور:
بئله دئیلر کی قیش بیر قاری دی اونون اوچ اوغلی واردیی.آدلاری “بویوک چیلله “”کیچیک چیلله ” “بوز آیی”(boz).
آنالاری بویوک اوغلون گونده ریب قایتدیقدان سونرا سوروشا رکی :- نه ائله دین؟
بویوک چیلله دئیر کی:- اوجاق قیراقینا دوزدوم گلدیم!
سونرا آنالاری گیچیک چیلله نی یولاییب ،قایتدیقدان سونرا سوروشار :- سن نه ائله دین؟
کیچیک اوغلان جواب وئره ر:- اوجاق ایچینه دولدوروب گلدیم!لاپ سون “بوز آی”گونده ریر،دوندوکدن سونرا سوروشار:سن نه ائله دین؟
بوزآی دئیر کی:- منده گئدیب اوجاقدان چیخارتدیم گلدیم!باشقا بیر روایت ده چیلله لره گوره واردیر کی اودا بئله دی:
اوچ چیلله وار؛بویوک چیلله ؛کیچیک چیلله؛بوزچیلله.
بویوک چیلله دیئر کی:من گئدیب قازانلاری دوندوروب ؛قاریلاری سالیم گوردوم.
بویوک چیلله قیرخ گون یاشادیقدان سونرا یولدا کیچیک چیلله نی گوره و باشیندان گئچنلری تعریفلر.کیچیک چیلله ده جوابیندا دئیر کی:من گئدیب تندیرلری چئویریب؛قاریلاری تندیره سوخوب ،کوفله (چول)دن چیخارداجاقام.
بوزچیلله اونلارین جوابیندا دیئر کی:عومرون آزدی ،اونون یازدی.سیزین آجیغینیزدان منده گئدیب بوغدالاری گووه ردیب بهاری چاغیراجاغام!
بیرآیری دیئشده ده بیئله دئیلری کی:
بویوک چیلله بالاچیلله یه دئیر کی:- من گئدیب تندیرلری یاخیب،کورسولری قوروب ؛کوپلرین آغزین آچدیم.خالقین اونون اله ییب؛قووورمالارین قوووردوم؛تایالارین ووروب؛چوره کلرین یاپدیم گلدیم.
بالاچیلله ده دئیر کی :- بویون دئوریلسین سن بیر ایش گوره نمدین؛من گئدیب ؛تندیره سوخوب کولفه دن چیخارداجاغام؛اوشاقلارین اللرین چیلله لجیم.آما حیف کی عومورم آزدی ؛گوتوم یازیدی!
چیلله گونلرینین شنلیکلری تکجه چیلله گئجه سینه عاییت دئییل بلکه قدیم زمان قیش گونلرینده ایش اولمادیقی اوچون بوتون آلتمیش قیش گئجه سین بیرسنین ائوینه یغیشیب؛بیرچوخ شب چره وز لر تداریک قوروب ائیلنیب شادلیق ائدیب قیشین اوزون گئجه لرین بئله لیکله سوواردیلار.بوایشه “نوبه یالدی”دئیردیلر.بویغینجاقلاردا بعضی اویونلارو نمایشلرده اولاردی کی اونلارین ان مشهوری “خدیریاخضیر نبی اویونو”بیرده”کوسا اویونی”دی.
بواویونلارین اوزلری چوخ اسکی و میتولوژیک دورانلاردان قالمیش بیر نمایش دیلیرکی هربیری مختلف یئرلرده بیرآزفرقیلرله اوینانماقدادیر.کوسا اویونونی چیلله لرین قورتارماسینا و بایرام و بهارین گلشنینی عزیزلنمه سی اوچون یاپیلیر.بواویونلار آذربایجانین بیرچوخ یئرینده اویناناردی ،اوزلیکله چوبانلار طرفیندن اوینانماقدااولاری.بیرآدام کورکلی بیر بورک و اوزون بورک باشینا قویوب بیریسیده اونون آروادی اولاریدی.کوسا اوزاویون بازلیق ایله خالقی گولدوروب اونلاردان یئمک آلاردی.خالقدا اونی بیرآز اوینادیب گولدوکدن سونرا بیرپارا یئمکلر کی قاباقجادان حاظیرلانمیشیدی کوسایا وئرردیلر.بعضی یئرلرده کوسابیرنئچه اوشاقلابیرلیکده کندائولرینی دولانیب سایالار اوخویاردی.(کیجیک چیلله دبلری وکوسا آیری بولوم ده ذکر اولوناجاق)
تبریز جماعتی بئله اینانیرلار کی چیلله گئجه سی عزیزلنمه سه اوایل برکت سیزلیق اولار؛چوخلی ناخوشلوقلارو بدبخت لیقلار اوز وئره ر!!بیرآیری تورک خالقنین اینانیشینا گوره چیلله دن ایگیرمی گون سوووشدوگی زمان دئیلر کی ؛ایل یاشلاندی.بوندان سونرا سویوق و ایسدیلرین ساواشی باشلاییب سونوندا ایسدی سویوقا قالیب گلیر.