پای کشاورزی بر گلوی خشکیده دریاچه ارومیه

آرازآذربایجان،۸۰۰ میلیون مترمکعب از ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب حقابه سالانه دریاچه ارومیه تأمین شده است.
۵ ماه پس از رهاسازی آب از تونل کانی سیب به سمت دریاچه ارومیه و افزایش امید‌ها برای نجات بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران، تراز دریاچه ارومیه در تاریخ سیزدهم خرداد سال‌جاری به پایین‌ترین سطح در ۶۰ سال گذشته رسید. آمار منتشر شده که در نتیجه همکاری طرح تحقیقاتی دریاچه ارومیه با مرکز سنجش از دور دانشگاه صنعتی شریف به‌دست آمده، نشان می‌دهد که این عدد کمترین تراز ثبت‌شده برای دریاچه ارومیه از سال ۱۳۴۳ تاکنون بوده و هم‌اکنون حجم آب دریاچه از سال ۹۴ نیز کمتر شده است.
عدد و رقمی پایین‌تر از روز‌هایی که دریاچه با مرگ دست و پنجه نرم کرده و هنوز ستاد احیایی نیز برای نجات آن تشکیل نشده است. طبق گفته یک عضو پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه به «ایران»، توسعه بی‌رویه اراضی غیرمجاز و کشت‌های پرمصرف، ظرفیت منابع آبی را به‌صورت تصاعدی افزایش داده و تأمین آب در چند ماه گذشته تنها از خشکیدگی کامل دریاچه جلوگیری کرده است.
اما کاهش بی‌سابقه تراز آب دریاچه ارومیه در حالی بر دامنه نگرانی‌ها از خشکیدگی کامل دریاچه و احتمال وقوع طوفان‌های شن در منطقه می‌افزاید که مهرنگ دوستی رضایی، مدیردفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی، ۸ خرداد ۱۴۰۲ اعلام می‌کند: با هدایت منابع آبی به سمت دریاچه ارومیه، حجم آب دریاچه به ۸۰۰ میلیون مترمکعب و سطح تراز آن نسبت به ابتدای سال آبی جاری، ۳۹ سانتیمتر افزایش یافته است.
از سویی دیگر معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست نیز خبر می‌دهد که از ابتدای سال آبی جاری (۱ مهر ۱۴۰۱ تا نیمه خرداد ۱۴۰۲) تنها حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب از حقابه دریاچه ارومیه تخصیص یافته است. این در حالی است که حقابه تعیین‌شده توسط سازمان محیط زیست برای این دریاچه، سالانه ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب است.
اما چگونه آمار و ارقام شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی با نتایج منتشرشده همخوانی نداشته و هر کدام وضعیتی متفاوت از آینده دریاچه را ترسیم می‌کنند؟ آیا همانگونه که مجتبی ذوالجودی معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌ها خبر داده، دور از ذهن نیست که وضعیت دریاچه تا ۲ ماه آینده به شرایط بی‌سابقه‌ای در یک قرن اخیر برسد؟
کاهش بارندگی در حوضه آبریز
ادارات محیط زیست آذربایجان شرقی و غربی، پاسخی برای این سؤالات نداشته و تأکید می‌کنند که تنها باید اعضای ستاد احیای دریاچه ارومیه پاسخ خبرنگاران درباره دریاچه ارومیه را بدهند.
روح‌الله متفکرآزاد، نماینده مردم تبریز در مجلس شورای اسلامی و یاسر رهبردین، معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار آذربایجان غربی نیز پاسخی به تماس‌ها و پیامک‌های «ایران» نمی‌دهند. این در حالی است که معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار آذربایجان غربی با اشاره به کاهش بارندگی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه خبر می‌دهد که در حال حاضر تراز دریاچه هزار و ۲۷۰ متر و ۱۸ سانتیمتر است و یک میلیارد و ۳۶۰ میلیون مترمکعب نیز آب دارد.
او با اشاره به اینکه امسال وضعیت بارشی خوبی بویژه در مقایسه با درازمدت در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نداشتیم، تأکید می‌کند که افزایش دما در آذربایجان غربی و برداشت‌های صورت گرفته بویژه از آب‌های زیرزمینی، آبخوان‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه را دچار مشکل کرده است.
کشاورزی آب را می‌بلعد
بهزاد حصاری عضو هیأت علمی گروه مهندسی آب دانشگاه ارومیه و پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه با اشاره به اینکه دریاچه ارومیه ورودی طبیعی کافی نداشته و میزان آب حداقلی آن نیز توسط ۳ بخش صنعت، شرب و عمدتاً کشاورزی برداشت می‌شود، می‌گوید: در حال حاضر دریاچه ارومیه دچار تغییر اقلیم و خشکسالی‌های مزمن شده و کاهش بارندگی‌ها نیز مزید بر علت شده و ضمن هم‌افزایی با برداشت آب در حوزه‌های مختلف، ورودی آب به دریاچه را به حداقل ممکن رسانده است. تا زمانی که هر قطعه زمین کشاورزی به‌عنوان بنگاه اقتصادی مدنظر نباشد و کشاورزی قراردادی، پیاده‌سازی و تحت یک سیستم منسجم و پویا مدیریت نشود، عملاً دولت هیچ قدرت حکمرانی بر مصرف آب بخش کشاورزی نخواهد داشت. متأسفانه حکمرانی آب این بخش، مورد غفلت دولت‌ها و دستگاه‌های اجرایی قرار گرفته است و توسعه بی‌رویه اراضی غیرمجاز و کشت‌های پرمصرف بیش از توان و ظرفیت منابع آبی به‌صورت تصاعدی و کنترل نشده افزایش‌یافته است.»
تونل کانی سیب تکمیل نشده است
این استاد دانشگاه، یکی از پروژه‌های تعریف‌شده ستاد احیای دریاچه ارومیه را پروژه انتقال آب از سد کانی سیب دانسته و می‌گوید: مشکل اینجاست که این پروژه هنوز تکمیل نشده و به ظرفیت کامل نرسیده است. طرحی که قرار بود طی یک سال آبی، ۳۰۰ میلیون مترمکعب و در ظرفیت پر آن ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب را وارد دریاچه ارومیه کند. اگرچه طی چند ماه گذشته بخشی از این آب تأمین شده، اما اثر معنا‌داری در افزایش سطح آب دریاچه ارومیه نداشته و تنها از خشکیدگی مطلق دریاچه جلوگیری کرده است.
مسئول سابق پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه ارومیه با تأیید اثر مثبت روانی ورود آب به دریاچه می‌افزاید: اثر واقعی این طرح، با تکمیل پروژه، ورود ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب به دریاچه و تکمیل پروژه‌های ۲۷ گانه به ثمر خواهد رسید، اما از پروژه‌ای که نیمی از آن افتتاح نشده و زمان زیادی از بهره‌برداری از آن نمی‌گذرد، انتظار زیادی نمی‌توان داشت. باید از خشکیدگی کامل آن و فعال شدن کانون‌های گردوغبار و وقوع طوفان‌های نمک جلوگیری شود.
تثبیت ریزگرد‌ها در مناطق بحرانی
او تثبیت ریزگرد‌ها در مناطق بحرانی را یکی از پروژه‌های موفق ستاد احیای دریاچه ارومیه دانسته و تصریح می‌کند: دانشگاه ارومیه در این طرح مسئولیت پایش پروژه‌های ۲۷ گانه احیای دریاچه را برعهده گرفته بود و تثبیت مناطق بحرانی گردوغبار مانند روستای جبل کندی، سپرغان، منطقه‌ای در میاندوآب و منطقه‌ای در چوپانلوی سلماس را مورد پایش و رصد قرار داده بود.پس از قرق و ممانعت از ورود و چرای احشام، با کمک بادشکن‌های زنده و غیرزنده ریزگرد‌ها در این مناطق تثبیت شد. اگرچه این اقدامات، اثرات معناداری در تثبیت ریزگرد‌ها داشته، اما همین اراضی چنانچه دوباره خشک شده و در معرض هوا‌دیدگی قرار گیرد، ذرات خاکش از یکدیگر گسسته شده و علاوه بر بحرانی شدن این مناطق، مناطق بحرانی جدیدی از گردوغبار در منطقه خلق خواهد شد. برای جلوگیری از این وضعیت باید دوباره منابع مالی تزریق شده و منابع طبیعی و محیط‌زیست پای کار آیند.
عضو پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه، همچنین از عملکرد ستاد احیای جدید دریاچه ارومیه مستقر در استانداری انتقاد کرده و می‌گوید: «این ستاد تا حال حاضر، نه برنامه مدون و نه نقشه راهی ارائه داده و نه ظرفیت کارشناسی علمی قوی به آن تخصیص داده است و عملاً منابع مالی تخصیص‌یافته ناچیز و تشکیلات ساختاریافته قوی در منطقه راه‌اندازی نکرده است؛ حتی ارتباط این ستاد با مراکز دانشگاهی و مراکز تحقیقاتی نیز به حداقل رسیده است.
او پیشنهاد می‌کند که مسئولیت علمی احیای دریاچه ارومیه به دانشگاه‌های منطقه و پژوهشکده دریاچه ارومیه واگذار شده و از ظرفیت‌های دانشگاه‌های بومی، شرکت‌های دانش‌بنیان و اساتید و صاحبنظران استفاده مطلوب صورت گیرد. در هر صورت، منطقه دچار خشکسالی مزمن شده و برای حل شرایط بحرانی و مزمن آب در کشور و حوضه دریاچه ارومیه، انتظار می‌رود تصمیمات کلان با تدبیر، درایت و خردجمعی با لحاظ شرایط بهینه به نفع معیشت مردم و پایداری محیط‌زیست منطقه اتخاذ شود.
انتظار معجزه نداریم
در همین حال مسعود باقرزاده کارشناس تالاب‌ها، کشاورزی را رقیب عمده دریاچه ارومیه دانسته و تأکید می‌کند که یکی از مهم‌ترین مصوبات ستاد احیا این بود که کشاورزی در حوضه دریاچه توسعه پیدا نکرده و بهره‌وری ارتقا پیدا کند. اما طی این مدت نه‌تن‌ها این خواسته محقق نشد، بلکه بیش از ۳۰ هزار هکتار نیز به زمین‌های کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه افزوده شد. بر این اساس ما نباید با تزریق چند میلیون مترمکعب هکتار آب به دریاچه، انتظار معجزه داشته‌باشیم و تصور کنیم دریاچه ارومیه از خشکیدگی کامل نجات پیدا کرده است. این میزان آب تنها بخش‌هایی از دریاچه را مرطوب کرده و بخش زیادی از همین سطح نیز با افزایش گرما تبخیر شده است.