یکانی ها؛ بخشی از جمعیت مهم و موثر در ارومیه

قسمت اول
گفتگو از کمال الدین نیک رفتار خیابانی
گروه گفتگو: حضور یکانی ها (یئکنی لر) در ارومیه نه تنها به سالها اخیر بلکه به قرنها پیش بازمی گردد. امروزه در گوشه و کنار شهر ارومیه و در مشاغل مختلف شاهد حضور یکانی ها در ارومیه هستیم اما در حوالی بازار قدیمی ارومیه و قاپان که بنام یئکنلی بازار مشهور شده ، درصد بیشتری از جمعیت آنها را که در حال تجارت و خرید و فروش هستند را مشاهده می کنیم.
به گزارش آراز آذربایجان، رحمان حسین زاده یکی از شخصیت های فرهنگی یکانیان در ارومیه بشمار می رود که کتابفروش حسین زاده (فضولی) در پاساژ ارک خیابان امام را اداره کرده و بیشتر اهالی فرهنگ دوست و کتابخوان ارومیه ای از مشتریان او هستند. رحمان حسین زاده متولد سال ۱۳۳۸ در روستای یکان علیا از توابع مرند می باشد. دوران کودکی اش در روستا گذشته، تحصیلات ابتدایی (کلاس ششم ) خویش را در دبستان ایرانشهر روستا گذرانده است. در همین سالها به فرشبافی هم پرداخته و با اینکاردر آن زمان جهت در آمد و همچنین کمک حال خانواده ها بود. بعد از پایان تحصیلات ششم ابتدایی به علت نبودن مدرسه و عدم امکان مالی، مجبور به ترک تحصیل شده و به فرشبافی در روستا ادامه داده است تا اینکه در سال ۱۳۵۳ پدرش به خاطر عدم درآمد ، مکفی همه ی دارایش را فروخته وهمراه خانواده و برای اشتغال به پیرانشهر رفته و در سال ۱۳۵۴ خانواده ایشان نیز از یکان کوچ کرده و اشتغال و تحصیل را تا کلاس سوم راهنمایی بصورت شبانه در آنجا ادامه داده است.
به گفته ایشان هیجده دی ماه ۱۳۵۷انقلاب در پیرانشهر کلید خورد و اولین تظاهرات برگزار گردیده و در سال ۱۳۵۸ نیز، شهرهای کردنشین ناامن شده لذا مانند بیشتر خانواده ها یکانی ودیگر ترکان از پیرانشهر کوچ کرده، و خانواده حسین زاده مدتی در مرند و بعداً در ارومیه ساکن شده اند. وی درباره خاطراتش می گوید: پس از تحمل سختی های فراوان در سال ۱۳۶۵ در بازار ارومیه مشغول کار شدم تا سال ۱۳۷۴ برای خود همراه پدر و برادرانم مغازه و خانه خریده، اعتبار خوبی کسب کردم. متأسفانه یک پیشامد ناگوار یک عمر اندوخته ی ما را بر باد داد و کلی مفلس شدیم. بعد از مدتی بیکاری و کارفنی (برق کاری) در سال ۱۳۷۹ مغازه ای را در همین پاساژ اجاره کرده و کتابفروشی دایر کردم. بعد از یک سال هر چه اندوخته و دارایی داشتم جمع کرده و این مغازه را خریدم که تابحال نیز دایر میباشد و فعالیتم در تحقیق ، مطالعه ، نوشتن مقاله ،کتاب و کتابفروشی ادامه دارد.
برای نوشتن گزارش درباره یکانیان ارومیه به سراغ آقای رحمان حسین زاده رفته و گفتگویی را با ایشان داشته ایم که ماحصل آن به شرح زیر می باشد:
سئوال: آقای حسین زاده ضمن تشکر از اینکه وقت تان را به ما داده اید، لطفا درباره تاریخچه منطقه یکانات و جغرافیای این منطقه برایمان توضیح بدهید؟
رحمان حسین زاده: قبل از شروع صحبت_هایم درباره یکانات بایستی بگویم که ما یک تاریخ از نظر جمعیت ساکن در محل داریم و یک تاریخ از نقطه نظر اراضی همان حمل . لذا من در صحبت هایم درباره هر دو توضیحاتی را ارائه خواهم داد.
حضور یکانی ها در منطقه ای بنام یکانات به قبل از صفویان و دوره سلجوقیان بازمی گردد. همانطوریکه می دانید در گذشته تُرک ها بصورت مدنی، ایلی و عشیره ی زندگی کرده و در یک مکان ساکن نبودند. اجداد ما همواره در حال کوچ بودند و این تغییرات بیشتر به خواسته حکومت ها و سلاطین صورت می گرفت.
یکانیان در دوره سلجوقیان در آناتولی ترکیه امروزی و در منطقه ای بنام بینگول (مین گوُل) ساکن بودند. بینگول امروزه شهری در منطقه غربی دریاچه وان می باشد. اصطلاحاتی مانند بینگول کوکوی و یا قزلباش کوکوی به نقل از پدرانمان و از لالایی های مادربزرگ های مان به نسل ما منتقل شده است. ما به این نوع داستان های قدیمی که مانند شعر که از مادران به فرزندان گفته می شود، »یئیر« می گوییم که معمولا به لالایی مشهور هست. وجود کلماتی مثل بینگول و قزلباش منشا تاریخ گذشته ما می باشد.
مهاجرت قوم یکانیان از منطقه بینگول به منطقه یکانات امروزی به دوره صفویان باز می گردد. شاه اسماعیل در بین ایل های تُرک و علوی ساکن در آناتولی طرفداران و مریدان زیادی داشت. یکانی ها نیز جزو مریدان شاه اسماعیل خطایی بودند لذا با درخواست شاه اسماعیل و دعوت او، یکانی ها از بینگول به منطقه یکاناتی که امروز می شناسیم، کوچ می کنند. منطقه یکانات در واقع منطقه استراتژیکی هست که به نوعی یک چهارراه را تشکیل می_دهد که کشورمان را از شمال به روسیه و از غرب به عثمانی ها وصل می کرد. لذا شاه اسماعیل با توجه به اهمیت نظامی و اقتصادی (جاده ابریشم) منطقه، ایلی از مریدان و طرفداران خود را در منطقه مهم یکانات ساکن نمود تا نگرانی نداشته باشد. در جنگ مشهور چالدران حضور یکانی ها نیز ثبت شده است. با توجه به اسناد تاریخی می دانیم که حدود ۵۰۰ نفر از اهالی یکانات در این جنگ حاضر بودند که از این تعداد ۱۷ نفر سالم مانده و بقیه به همراه سردارشان محمد خان استاجلو در خط مقدم نبردکشته شدند این ۱۷ نفر هم به رسم قدیم نتوانسته اند به خانه خود در یکانات برگردند و لذا در معیت شاه اسماعیل به همدان رفته اند و بعدها بنا به تحقیقاتی که داشته ام اینها با ترک های قشقایی آن حوالی اختلاط پیدا کرده وبه جنوب ایران رفته ودر آنجا ساکن شده اند.
من در سال ۱۳۶۱ در شیراز بودم و تحقیق در باره یکانی ها و مسائل تاریخی همواره یکی از مشغولیت هایم بود. در شیراز از قشقایی ها شنیدم که می گفتند یکان قشقایی هم داشته ایم که بعدها در شهر ساکن شده اند و متاسفانه بعد از انقلاب نامی از آنها وجود ندارد. بعد از صفویان، یکانیان در آثار تاریخی با نام حکومت یکانات خوانده می شده اند. البته در گذشته رسم بود که مناطق مختلف را بنام حکومت نامگذاری می کردند. حکومت ها هم به نوعی به مناطق مستقل از نظر اقتصادی و نظامی و کشاورزی و دامداری تلقی میشدکه درآمد کافی و اداراه مدبرانه لازمه آن بود که یکانات واجد این شرایط بود.
حوزه نظامی قلمرو یکانات با توجه به گستردگی از نزدیکی یام مرند در شرق شروع شده و تا نزدیکی های قره ضیاالدین و قره تپه ی خوی در غرب ادامه داشت. از شمال نیز تا نزدیکی علمدار گرگر و به جلفا کشیده شده بود که منطقه ی نسبتا وسیعی را شامل میشد.
منطقه یکانات شامل ۱۴روستا می شود که مهم ترین آنها یوخاری یکان و آشاغی یکان می باشند. در کنار اینها می توان از روستاهای سعدی ، اصل کند ، چای کسن ، مغولو و شام قولو ، خرابه مرکید اورم قویوسو، امیرآباد ، ینگجه کند و… ذکر کرد. حکومت یکانات در گذشته از نظر تقسیمات کشوری زیر نظر تبریز قرار داشته و اهالی منطقه یکانات همواره دستورات کارشان را از تبریز ولیعهد نشین دریافت و اجرا می کردند.
سئوال: آقای حسین زاده در ادامه صحبت هایمان لطفا درباره تاریخ منطقه یکانات و یکانیان برایمان توضیح دهید؟
رحمان حسین زاده: همانطوریکه اشاره داشتم یکانیان از دوره صفوی به بعد نقش تاریخی مهمی در کشور ایران و منطقه داشتند. پس از صفویه در دوره افشاریان هم چنین بود ودر جنگ دشت لیلان همدان در معیت نادرشاه بودند و شهدای زیادی داشتند و سخن معروف (لیلان چولونده قالاسان) که به نوعی تداعی کننده وضعیت خونین و کشتار در جنگ می باشد و در دوره زندیه هم متحمل تاوان زیادی شدند و خدمات یکانیان تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت.
در زمان ولیعهدی محمد شاه قاجار که در تبریز حضور داشت، یکانیان در کنار او حضور داشته و طی نبردهایی که با رقیبش در تهران برای تخت سلطنت داشت، او را همراهی کردند. سپس در تهران و طی سلطنت او یکانیان سمت های کلیدی در دربار و ارک تهران داشته و در قشون نیز حضور چشمگیری داشتند. این دوره را می توان یکی از دوره های تاریخی محتشم یکانیان در ایران نامید. حتی در جنگ های ایران و روس در دوره فتحعلی شاه قاجار، یکانی ها حضور پررنگی داشته و لذا تلفات و صدمات فراوانی متحمل شدند. حتی می توان گفت که خانه ای در یکانات نمانده بود که در این جنگ حداقل یک یا چند شهید نداشته باشد و خود منطقه یکانات هم با خاک یکسان شده بود. در دوره ناصرالدین شاه نیز که او برای شکار به منطقه یکانات می آمد، یکانیان در رکاب او حضور داشته و برایش احترام خاصی قائل بودند که پس از جلب نظر او تعدادی از هم ولایتی هایمان در پایتخت موقعیت های خوبی در دربار بدست آوردند.
صفحات تاریخ را که ورق می زنیم می بینیم که ایل ها و عشیره های زیادی وجود داشته اند که طی زمان و یا در اثر جنگ ها و یا قحطی ها از بین رفته اند و دیگر اثری از آنها وجود ندارد اما رمز ماندگاری یکانیان در تاریخ با وجود مشکلات و سختی های فراوان به روحیات شان مربوط می شود که مردمانی شجاع ، متعصب، وطن پرست و اهل امرار معاش بوده اند.
من در کتابی که در حال تحقیق و مطالعه درباره یکانیان بوده و در مرحله نگارش هست، درباره یکانی ها چنین نوشته ام: » دلاوران جنگ و زندگی«.
معتقدم که اجداد ما یکانیان هم در جنگ و هم در مواجهه با سختی ها و مشقات زندگی، مقاوم و به زندگی شرافتمندانه ایمان داشته و انسانهای متدینی بودند و می باشند. یکانات از قدیم یکی از گذرگاه های جاده ابریشم بود و مخصوصا در دوره قاجار، یکانات که به منطقه عبور کاروان های تجاری و چاپارهای دیوانی تبدیل شده بود و در رونق تجارت بین ایران با دو کشور روسیه و عثمانی نقش مهمی ایفا نموده و لذا یکانیان هم محافظین و هم معامله گران این جاده ابریشم بودند.
در تاریخ معاصر و در اسناد و همچنین تحقیقاتی که داشته ام به من گفتند و همه هم می دانیم که در دوره انقلاب مشروطه، یکانیان از انقلابیون مشروطه در تبریز حمایت بی نظیری داشتند. آنها مخفیانه سلاح و آذوقه از روسیه وارد کرده و در زاغه هایی که در منطقه یکانات و علمدار وجود داشت مخفی می کردند تا در فرصتی مناسب از طریق راه های مخفی و بیراهه به انقلابیون در تبریز برسانند و در این کارشان نیز خدمات شایانی به نهضت مشروطه کردند.
روس ها در سال ۱۲۹۸ شمسی به خاطر همین حمایت یکانی ها از انقلاب مشروطیت، به یکانات حمله کرده و خیلی از افراد منجمله بخشعلی خان از مبارزین مشهور یکانات را دستگیر کرده و اعدام می کنند. هدف روس ها کنترل منطقه یکانات که آخرین سنگر مشروطیت بود و یکانیان مانع رفت و آمدهای قشون روس در منطقه بودند که با اشغال یکانات موانع برای روسها برطرف می شد. درباره حضور یکانیان در ارومیه نیز باید تاکید کنم که یکانیان از دوره صفویه و افشار در ارومیه و آذربایجان غربی حضور داشتند که این حضور بغیر از امرار و معاش، بیشتر در قشون و فعالیت های نظامی بوده است.
از دوره صفویه به بعد که ارتش از دسته های هزار نفری (مین باشی) و صد نفری (یوز باشی) تشکیل می شد، دو دسته صد نفری از یکانیان همواره در ارتش قزلباش و در فوج افشار ارومیه حضور داشتند و دسته ای دیگر از یکانیان نیز در فوج مشهور قره داغ تبریز آماده به خدمت بودند.
در دوره پهلوی به دلایلی یکانیان از حضور در خدمات نظامی در حاشیه می مانند و رویهمرفته دوره پهلوی برای یکانیان دوره خوبی نبوده است.
اسناد و مدارک از بی توجهی دولت وقت، گویای این وضعیت عقب ماندگی می باشد و مخصوصا از سالهای ۱۳۵۰ به بعد با مصادره زمین های خورده مالکی و ییلاق شان توسط جنگلبانی وقت و آزار و اذیت و زندانی برای یکانیان مشکلات عدیده بود و بخاطر همین نارضایتی ها، یکانات در انقلاب ۵۷ از نادر مناطق روستایی بود که با انقلاب همراه شده و بر علیه پهلوی تظاهرات کردند که یکی از دلایل آن چنانکه گفتم مصادره زمین هایشان از طرف دولت بنام ملی شدن اراضی بود و متاسفانه بعد از انقلاب بجای حل این مشکل دوباره چند برابر شد و منابع طبیعی همان مشکل قبلی را ادامه داده و موجب مشقت و ناراحتی اهالی شده است و اکنون اهالی پیگیر این مشکل از طریق مراجع قانونی می باشند.
ادامه در شماره بعدی روزنامه