یاشایشی بویونجا تورک سئوگیسیله یاشایان شاعر
حاضرلایان اکبر سعادت
پدر بر پدر مر مرا ترک بود
که هریک به نیرو یکی گرگ بود…
آنا دیلمیز:فولکلور هر بیر خالقین تاریخینی، ادبییاتینی، مدنیتینی، بوتوولوکده خالقین روحونو اوزونده عکس ائتدیرن یادداش گوزگوسو‌دور. بو باخیم‌دان اون ایکینجی عصر شعری‌نین زیروه‌سی ساییلان نظامی یارادیجی‌لیغی، دئمک اولار کی، فولکلوردان قایناق‌لانیر. نظامینین اثرلرینده خالقین بوتون عادت-عنعنه‌لری، خالقین ایستیی، خالقین اوزونه ¬مخصوص‌لوغو، میللی-معنوی دیرلری، بویوک اوستا‌لیقلا قلمه آلینمیش و پوئتیکلشدیریلمیش‌دیر.
داهی نظامینین اوستا‌لیغی اوندا ایدی کی، او، اون ایکینجی عصرین سیاسی منظره‌سینی خالقین اوز دیلی ایله قلمه آلمیش و دوورونون حاکملرینی ده محض خالقین اوز دیلی ایله تنقید ائتمیش‌دیر. شاعر خالق‌دان سوزولوب گلن عبرت¬آمیز مثل‌لر، آتا‌لار سوزلری و خالق حکایه‌لرین‌دن بهره‌لنه‌رک اوز دوورونون بوتون سیاسی، معنوی عیبجرلیک‌لرینی بویوک اوستا‌لیقلا قلمه آلمیش و خالقا چاتدیرمیش‌دیر.
نظامی ده اثرلرینی یازارکن موختلیف منبع‌لره مراجعت ائتمیش‌دیر. بئله منبع‌لردن ان باشلیجاسی شیفاهی خالق ادبییاتی‌دیر. بئله کی، خالق یارادیجی‌لیغینا مراجعت اونون اثرلرینی مضمون و فورما باخیمین‌دان داها دا زنگینلشدیرمیش‌دیر. او هم آذربایجان، هم ده باشقا – عرب، هند، ایران خالق‌لاری‌نین شیفاهی خالق یارادیجیلیغین‌دان بویوک صنتعکارلیقلا فایدالانمیش‌دیر. شیفاهی خالق ادبییاتی‌نین آتا‌لار سوزلری و مثل‌لر، مراسیم فولکلورو، افسانه و روایت و … کیمی نوو‌لرینه مراجعت ائدن شاعر بون‌لاردان ایستیفاده ایله اوز فیکیرلرینی داها موکممل و دئمک ایستدیگی معنا‌لاری داها تاثیرلی ایفاده ائتمه‌یه مووفق اولموشدور. نظامی یارادیجی‌لیغی‌نین فولکلورلا باغلی‌لیغی حاققیندا آذربایجانین بیر سیرا تانینمیش عالیم و تدقیقاتچی‌لاری سوز آچمیش‌لار. بو حاقدا نه قدر دانیشیلسا دا، یئنه ده آزدیر. نظامینین فولکلورا ماراغینی گوسترن دیگر بیر جهت اونون اثرلرینده خالق عادت-عنعنه‌لری و اینانجلارینین بدیعی اکسی‌دیر. هر زامان خالق ایچری‌سینده یاشایان، اونون حیات طرزی، گونده‌لیک مشغولیتی، سئوینج و کدری ایله یاخین‌دان تانیش اولان شاعرین اثرلرینده خالقیمیزین عادت-عنعنه‌لرینه و اینانج‌لارینا مراجعتی هئچ ده تصادفی دئییل‌دیر.
خالقیمیزین ان قدیم دوورلردن قالان عادت‌لرین‌دن بیری عائله قورماقلا باغلی‌دیر. نظامی ده اثرلرینده بون‌لاردان اطرافلی بحث ائتمیش‌دیر. گله¬جه¬یین آناسی اولان قیزلاریمیزین اوزلرینی اوجا توتماسی، اوز ناموس و عصمت‌لرینی قوروماسی، تمیز سئوگی و ائل عادت‌لرینه اویغون اولا‌راق عائله قورما‌لاری ایله باغلی نظامینین مهین¬بانونون دیلی ایله وئردیگی آشاغی‌داکی سوزلر چوخ دیرلی‌دیر:
یاراشماز کیشی‌نین دالینا دوشمک،بو صیفت قادیندا اولماسین گرک.
چوخ تزه‌تر گولو الده توتدولار،ایله‌ییب، ایله‌ییب، سونرا آتدی‌لار.
چوخ شراب توکدولر گول قدح‌لره،داددی‌لار، سونرا دا توکدولر یئره.
بیلیرسن، باش اوجا اولدوغو زامان،خوش‌دور اره گئتمک عشقبازلیق‌دان.
بیلدیگمیز بودورکی گنجلی نظامی غزنویلر و سلجوقیلر دوورونده هندوستاندان آناتولیه قدر دانیشیق دیلی تورکجه ؛ دولتی و رسمی دیل فارسجایمیش .
بو دیل سلجوقیلر طرفیندن دیوان و یازی دیلی قبول اولدوقوندان بیر اشرافیت و بویوکلوقی گورسدن دیل سایلدیقینا گوره سلجوقلارین باشقا حکومدارلار و امیرلرنین طرفیندنده یازیلار و کیتابلار دیلی اولدی.بو آرادا شیروانشاهلار حکومتنین ساحسینده یاشایان نظامی ؛شیروانشاهلارین عرب اولدوقلاری اوچون و اونلارین فارس دیلینده دانیشدیقلارینا گوره مجبور اولور کی دئدیگی شعرلر و یازیلاری فارسجا اولسون .خاطیرلاتماق گرکیر کی بو دونمده فارس یازی دیلی یایقین اولدوقلی حالده بئله خالق آراسیندا تورک دیلی دانیشیقدا دیدی بو آرادا تورکجه یازیلار و کیتابلاردا یازیلیردی کی اونلاردان “قوتادقوبیلیک”کیتابیندان آدآپارماق اولار.
گنجلی نظامی بو توپراقلاردا یاشاییب بویا- باشاچاتدیقینا گوره اوز آنادیلینه یعنی تورکجه دیلیینی بئجریقلی بیر شکیلده اوز یارادیقی فارسجا شعرلرینده تورک اولدوقونی عکس ائدیب و تورک اولادلاریندان اولدوقونی ایثباتلامیش.آیدینجا بللی دیر کی نظامنین آتاسی بیر تورک و آناسی بیر کورد قادنمیش.بودا شاعیرین ایکی دیله بجریکلی بیر شکیلده یارادیحیلیقینا تاثیر قویوب ایکی دیلده ان گوزل شعرلر یارادمیش.اوزی آتا – آناسینی بوجور تعریف ائدیر کی:
نظامی اکدش خلوت نشین است /که نیمی سرکه،نیمیش انگبین است
شاعیر بیر چوخ یئرده تورک اولدقونا و تورک اولدقی اوچون فخر ائدرک گویوس قاباردیب ،شعر دیلیله تورک اولدوقونی گورسدیب:
پدر بر پدر مر مرا ترک بود – که هر یک به نیرو یکی گرگ بود
شاعیرین آروادی و حیات یولداشیدا “آفاق خانیم “بیر تورک کنیزی دی کی شیروانشاهلار اونا باغیشلامیشدیر(بیلدیگمیزه گوره نظامنین اوچ قادینی اولموش ،اما ان سئودیگی آفاق اولموشدور کی اوندان بیر محمد آدلی اوغلان اوشاقی یادیگار قالمیش)نظامی اوز قادینین تعریفینده ده تورک دویغولاریلا گوزل بیر شکیلده بوجور گوسدریب:
همایون پیکر نغز خردمند فرستاده به من دارای دربند
پرندش درع و ازدرع آهنینتر قباش از پیرهن تنگ آستینتر
سران را گوش بر مالش نهاده مرا درهمسری بالش نهاد
هچو ترکان گشته سوی کوچ محتاج به ترکی داده رختم را به تاراج
اگرشد ترکمازخرگه نهانی خدایا ترک زادم را تو دانی
نظامنین تورکلره بسلدیگی اونم و دیر اوقدر یوکسگیدیر کی بیر چوخ یئرده تورکلری و اوز آتا- بابالارنین گوزل بیر شکیلده تعریف و تمجید ائدمیش و حتا بیر یئرده حکومدارین تورک اولماقینا و اونلارین حکومدارلیقلاریندان درس آلماقینی ایستمیش:
دولت ترکان که بلندی گرفت مملکت از داد پسندی گرفت
چونکه تو بیداد گری پروری ترک نه ای ،هندی غارتگری
نظامی یاشایشی بویونجا تورک سئوگیسیله یاشاییب ،حتا او زمان کی ایستیردی “لیلی و مجنون “داستانینی یازا تورک دیلینده سویلمک ایستیردی ،نیسه کی شیروانشاهین امریله مجبور قالیر کی فارسجا یازیسن ،حتا داستانین اولینده اوزی دئدیگی فارس دیلینده یازیلماقی ایستنیلن زمان یازماق ایستمیر اما اوغلونون اسراریله و اونون ایستگینی یئره سالماماقا گوره لیلی مجنونودا فارس دیلینده یازیر:
درحال رسید قاصد ازراه آورد مثال حضرت شاه
کای محرم حلقه غلامی جادوی سخن جهان نظامی
خواهم که به یاد عشق مجنون رانی سخنی چو درمکنون چون لیلی بکر اگر توانی بکری دو – سه در سخن نشانی
در زیور پارس و تازی این تازه عروس را ترازی
ترکی صفتی وفای مانیست ترکانه سخن سزای ما نیست
چون حلقه شاه یافت گوشم ازدل به دماغ رفت گوشم
سون بیتیده گوروندوگی کیمی شاعیرین بو دیرلی اثری تورک یازامادیگی اوچون اوزگونلوقی آیدینجا گورنور.
ترکی ام را دراین جیش نخرند لارجرم دوغبای خوش نخورند
شاعیرین تورک دیلیله تانیش اولدوقی و بو دیلیله علاقه ساخلاییب اونی هر بیر یئرده ایشلک حالده کولانماسی بونون گوسترگسیدیر.شاعیرین بیر چوخ شعرینده یوزلرجه تورک سوزجوگی گوزل بیر شکیلده ایشلتدیگی گورنور:
خاتون،آقا،قشلاق،ییلاق،قیزیل،آتابک،ایل،یاغی،اروغ،سنجر،تمغا،نوکر،اوشاق،یرغو،و….کیمی کلمه لرینی اورنک وئرمک اولار.
نظامینین تورک قادینینا بسلدیگی اونم “خسرو و شیرین “داستانیندا آیدینجا گورونمکددیر.شیرین بیر تورک قیزی و قادینی اودوقواوچون بیر تورک گوزلی ساییلیب و اونی گوزل و نجیب و محتشم گورونوملی بیر ادبی آبیده کیمی گوسترمکددیر.آنا دیلی اولمایان فارس دیلینده معجزه سینی گوسترمگه چالیشان ،”تورکی سایاق”سوزلی اولان شاعیرآذربایجان و تورکلرین زنگین اغیز ادبیاتیندان اوزلیکله آتا- باباسوزلریندن گوجلی بیر شکیلده فارس دیلینه قازاندیرمیشدیر.
شیفاهی خلق ادبیاتی و فولکلور نظامی نین ان سئویجی ساحه لردن بیریسی سایلیرکی اونلاردان بیر سیراسین اورنک اولاراک گوستریریک:
ایت ده گئتدی،ایپ ده گئتدی:“رابعه با رابع آن هفت مرد گیسوی خودرا بنگر تا چه کرد”
یاغیشدان گورتولدوق،دامجیه راست گلدیک: کنون در خطرگاه جان آمدیم زباران سوی ناودان آمدیم”
هئچ کیم آیرانینا تورش دئمز: “هرکس دربهانه تیزهش است کس نگوید که دوغ من ترش است”
اسلانین دیشیسی ارکیی اولماز: “بسا رعنا زنا کو شیر مرد است بسا دیبا که شیرین در نورداست”
داما – داما گول اولار: “دریا که چنین فراخ رویست پالایش قطره های جوی است”
خروز اولماسا صبح آچیلماز؟: “گر گردن مرغ را شکستند آخر دم صبح را نبستند
آختاران تاپار: “چنین زد مثل شاه گویندگان که جویندگان یابندگان”
نظامینی تورکلری تعریف ائدیب اونلاری سئوه- سئوه تمجیدی بیر چوخ شعرینده گورنور:
زهی ترکی که میر هفت خیل است زماهی تا بماه او را طفیل است
باشقا بیر شعریده:نه ترکم که من تازی ندانم شکن کاری طنازی ندانم
و یا:بغمزه گرچه ترکی دل ستانم ببوسه دل نوازی نیز دانم
یادا:ترک خطائی شده یعنی چو ماه زلف خطا بر زده زیر کلاه
به ترکان نه قلم بی نسخ تاراج یکی میمش کمر بخشد یکی تاج.
(بیرینجی بولومون سونو…)
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۲۹ بهمن ۱۳۹۳ ساعت ۶:۱۴ ق.ظ
