هنر فرش هنر هول و ولا
علی رزم آرای
گروه فرهنگی:نویسنده (گردآورنده) این نوشتار پیش از این نیز پیرامون فرش، هنر و تاریخ آن و نیز پیوند آن با نقاشی و طراحی مطلبی به قلم سپرده است.»فرش¬های موزه¬ای ایران و آذربایجان«،» تاریخ نقاشی یا نقاشی آذربایجان در گذر تاریخ- بخش مربوط به فرش و نقشه فرش«. فرش در ایران و آذربایجان تاریخی عمیق و غریب دارد. آنچنان که خود فرش را می¬توان را به تنهایی حامل تاریخ و پیشاتاریخ بشریت در شرق و شرق¬میانه دانست. فرش دنیای راز و رمزها، نماد و نشانه¬ها است. کتیبه¬است مفروش با نقش و خطوط، گره و رنگ! هریک از نقش¬ها هندسی و طبیعی ( برگرفته از طبیعت) در یک فرش خاص، حامل نشانه¬ای است که تأثیر مستقیمی در حیات و زندگی منطقه¬ای مردمان خالق آن فرش و مهمتر نقشه¬ی آن داشته است.
فرش را حتی روان¬جمعی بشریت نیز دانسته¬اند و فرش ماندالای اردبیل که امروزه در لندن از سقف تا کف موزه¬ای آویزان است خورشید این روان¬جمعی است. به قول دکتررضا براهنی در کتاب گزارش به نسل بی سن فردا و مقاله ادبیات ایرانی معاصر: فرش زیرپای ما هول و ولا است.
پازیریک (به ترکی بازاریح) نیز پیشاتاریخ مسلم آن است. تنها نشانه قدمت این هولا و ولا در درازنای تاریخ و پیشتاتاریخ در شرق!
اما در موطن این هول و ولا در ایران و آذربایجان تاکنون پژوهشی زبان زد پیرامون نقشه¬های معروف و مهم فرش و سابقه تاریخی و فرهنگی این نقشه¬ها و نیز داستان حاکم بر متن این نقشه¬ها و شناسایی مفهوم هر یک از خطوط ، نقوش و نگاره_های آن انجام نشده¬است.
هرچه هست مبتنی بر تاریخ فرش و قالی¬بافی است. صفحات روزنامه و ماهنامه نیز محمل مناسب و کافی جهت نیل به این مقصود نیست چرا که کلا پژوهش اساسی در این مورد صورت نگرفته و جای کار بسیار است و نگارش کتابی تحقیقی و تألیفی در این زمینه لازم است.
اما در ادامه¬ی نوشتار حاضر به کمک منابعی چند به ۱۹ گونه طرح نقشه و زیرمجموعه¬های آنها به شکل کلی اشاره می-شود.براساس یک طبقه بندی کلیه طرح¬های فرش ایرانی به ۱۹ گروه اصلی طبقه¬بندی و هر یک نیز به چند شاخه¬ی کوچکتر تقسیم می¬گردند. در زیر ۱۰ مورد از این مجموعه ارائه می¬شود و موارد دیگر ذیل نوشتاری مستقل ارائه خواهد گردید:
طرح¬های آثار باستانی و ابنیه اسلامی: کلیه¬ی طرح¬هایی که ملهم از نقوش و اشکال تزیینی بناها،عمارات وکاشیکاری¬های آنها هستند در این گروه جای دارند.
البته طراحان فرش در برخی از طرح¬های اصلی نقوش این بناها حسب سلیقه¬ی خود تغییراتی را وارد نموده¬اند اما ساختار و تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا کاملا حفظ گردیده است. معروف¬ترین طرح¬های این گروه عبارتند از: گنبد مسجد شیخ لطف¬ا…، سردر امام¬زاده محروق، گنبد مسجد امام ، تخت¬جمشید، طاق بستان مسجد جامع اصفهان و.. طرحهای شاه عباسی: اساس کلیه طرح¬های شاه¬عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. در این طرح¬ها گل¬های شاه¬عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی¬ها ، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می_دهند. انواع طرح¬های این گروه عبارتند از: لچک و ترنج شاه¬عباسی ، افشان¬شاه عباسی، شاه¬عباسی درختی، شاه¬عباسی شیخ¬صفی، شاه¬عباسی جانوری و… طرحهای اسلیمی: قالب اصلی این طرح بر مبنای گردش¬های منظم و بغایت سنجیده¬ی بند¬های اسلیمی است.
از آنجایی که اسلیمی خود دارای انواعی است اذا با توجه به نوع و شکل آن نیز می¬توان طرح¬های اسلیمی را طبقه¬بندی نمود. معروف¬ترین طرح آن، اسلیمی جهان اژدر است. در این نوع اسلیمی به دو شاخه تقسیم شده و حالتی شبیه به فکین اژدها را به وجود می-آورد. انواع مختلف طرح¬های اسلیمی عبارتنداز: اسلیمی¬بندی، اسلیمی¬افشان، اسلیمی لچک وترنج
طرح¬های اقتباسی: گفته می¬شود اغلب طرح¬های این گروه شباهت زیادی با طرح¬های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آنها اقتباسی می¬نامند مانند طرح¬های معروف به قفقازی و گوبلنی. طرح¬های افشان: در این طرح کلیه ی بندها و نگاره¬های فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارند به نحوی که به نظر می¬رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن قلم از کاغذ بر نداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمت¬های مختلف نقش بوجود آورده، به عبارت ساده¬تر همان گونه که از نام نقوش این گروه پیداست تمامی گل و برگ¬ها و بندهای موجود در طرح، در متن فرش پراکنده و افشان شده¬اند.
طرح¬های افشان اصولاً به گونه¬ای طراحی می¬شوند که هیچ یک از گل و برگ¬ها قرینه نداشته و اصول قرینه¬نگاری در آن وجود ندارد. انواع مختلف طرحهای افشان عبارتند از: افشان دسته¬گلی، افشان حیوان¬دار، افشان ختایی و.. طرح¬های واگیره¬ای (بندی):طرح اصلی آن به گونه¬ای است که سراسر فرش هم از جهت طول و هم از جهت عرض به قطعات منظم ثقسیم شده و هر قسمت توسط خطوط و یا بندهایی به قسمت همجوار می¬پیوندد و به این ترتیب از به هم پیوستن این قسمت¬ها وبندهای آنها کل طرح بوجود می¬آید.
طرح¬های اصلی این گروه عبارتنداز: بندی¬اسلیمی، بندی¬خشتی، بندی-ترنجدار، بندی شیر و شکری، بندی شاخه¬گوزنی، بندی دسته¬گلی ، بندی میناخانی و….¬ طرح¬های بته¬ای(بته جقه): کلیه طرح¬های این گروه بر مبنای کاربرد بته جقه است و به انواع و اقسام مختلف به تزیین متن و حاشیه فرش با بته جقه¬ها می¬پردازد. انواع مختلف طرح¬های بته جقه¬ای که هر یک به گونه¬ای شیوه یافته¬اند عبارتنداز: بته-میری، بته خرقه¬ای، بته قلمکار، بته کردستانی و….
طرح¬های درختی: در طرح¬های این گروه درخت و درخچه¬های کوچک و بزرگ به ویژه به صورت انفرادی ترکیب اصلی را تشکیل داده¬اند و با اجزای دیگری ترکیب شده¬اند. معروف¬ترین طرح¬های این گروه عبارتنداز: درختی سبزی¬کار، و درحتی حیواندار. طرح¬های ترکمن: طرح¬های ترکمن همگی در گروه نقوش هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته شده¬اند. معروفترین طرح¬های ترکمن در ایران که در این گروه نام برده می¬شوند، عبارتند از: غزال گز، قاشقی، آخال و … طرح¬های شکار گاهی: بنیاد اصلی این گروه از طرح¬ها نمایش صحنه¬های شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمت-های مختلف طرح یک سوارکار با وسیله¬ای همانند تیروکمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۰۱ اسفند ۱۳۹۴ ساعت ۱۲:۱۸ ب.ظ
