کرونا آغاز یک ذهن فرهنگی جدید است

گروه فرهنگی: کرونا ویروس ناشناخته‌ای بود که شیوع‌اش هراس و اضطراب مهمی در دل بشر انداخت و این هراس دلایل مهمی دارد.
نخستین مورد همین پیشتر ناشناس بودن آن و در نتیجه فقدان داروی مؤثر و شکست علم و دانش برای تولید پادزهر آن است.
به همین دلیل نیز کرونا ساختارهای اقتصادی و سیاسی را به چالش کشید، اما به نظر می‌رسد عرض اندام کرونا در عرصه فرهنگ بسیار بیشتر از دو حوزه ذکر شده باشد.
کرونا اضطرابی تراژیک را به‌وجود انسان‌ها انداخت.
وقتی پای دوگانه مرگ و زندگی در میان باشد، شاید باشرف‌ترین انسان‌ها نیز قافیه را باخته و در این شرایط اضطرار و »وضعیت استثنایی« نیز تن به بی‌قاعده‌ترین و ضدفرهنگ‌ترین »افعال« هم بدهند.
شاید چنین وضعیتی را تنها بتوان در جنگ‌های فراگیر جهانی مشابه‌اش را یافت. درباره چالش‌هایی که کرونا در فرهنگ ایران بوجود آورد با فرزاد امینی به گفت‌وگو نشستیم. امینی، دانش‌آموخته فلسفه در آلمان و ایران است.
حیطه فعالیت او هم‌اکنون حوزه تئاتر است و نمایش‌های مهمی چون »عشق سال‌های وبا«، »هیپولیت« و »ترس و لرز« از کی یر کگارد را به صحنه برده. این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:
کرونا در ابتدای شیوع با توجه به ناشناخته بودنش، بسیاری از کلان‌روایت‌ها را به چالش کشید و دوگانه مرگ و زندگی را یکبار دیگر برای انسان‌ها پیش آورد.
نحوه مواجهه ساختار فرهنگ ایران با پدیده کرونا را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ این فرهنگ پیشتر زیرساخت‌هایی را برای آماده کردن انسان‌ها برای این مواجهه بوجود آورده بود؟
کرونا عبور از آخرین مرحله? نسخ تاریخ معنویِ نفس ایرانی در جهان فرهنگی‌مان خواهد بود. مواجهه با کرونا مواجهه با زندگی پرستی بود.
در جهان فرهنگی ما، عالم صورتی از یک مثال اعلی است که زحمت وجود است و میل به طرد و ترک آن، تنها معنی سعادت تعریف می‌شود. اساساً جهان زشت و آزارنده است و حکیمِ عارفِ تاریخ فرهنگ ما مدام به تبری جستن از آن پند می‌دهد.
اما این نسخه? جهان فرهنگی ما چندین دهه است که صیرورتِ فسخ و نسخ‌اش را آغاز کرده. زندگی و نفس انیات مقرر در آن زیبا شده و جامعه خواهان تجربه? نفس خویش است. دیگر اکنون تاریخ معنویت ما در بودنِ مدرن سابژکتش استقرار یافته و در حال بنای عمارت جدیدی از بودن است.
از بنای عمارت نفس رحمانی پیشین‌اش خروج کرده و به عمارت نفس جسمانی‌اش ورود کرده. کرونا و مرگ دم دستی‌اش موجب ظهور تامه? اگزیستانس معنوی جسم در جهان اذهان فرهنگی ما شد.
ما جسم زیبای‌مان را می‌خواهیم و این یک ذهن فرهنگی جدید است.
ذهن فرهنگی قدیم ما در أرض ناسوت با انکار خویش خواستار تعالی اخلاقی و نیز تقرب به معنا بود و این قرب همانا نهی از منکر ناسوت و نفی و نهی نفس اماره بود. سکنی در أرض ناسوت دونِ آدم بود و در این ذهن فرهنگی، زندگی امری عدمی است.
حال اما نفس ایرانی، از مقام نفس مطمئنه در ملکوت و لوامه در جهان، رخت بر بسته و در نفس أماره‌اش مقام جسته و امر می‌کند به بودن خویش و زندگی را در منتهای تحقق تمنا و میل‌اش می‌خواهد.
این اگزیستانس »من«، امر جدید در تاریخ معنوی ذهن فرهنگی ماست. پرسشی جدید در تاریخ نفس ایرانی که خواهان منیت‌اش است. می‌گوید »من« و جز »من« اش برایش غیریت است.ثبوت و ضرورت اتصال ارگانیک کثرات فرد انسان و تشکیل جامعه به جای امت واحده. این نحو از ثبوت خواهان آن است که اوامرش بر وجود جاری باشد.
این نفس جدید ایرانی دیگر پشت دروازه? قرن ۱۷ غرب، در عمارت ارسطو، نایستاده.
بلکه داخل آمده. اکنون با »اگو« ی دکارت، خویش را و حیاتش را می‌فهمد. اومانیسم ایرانی از پس راه طولانی تاریخ اندیشه‌اش، حالا جلوت و اراده? حضور یافته.
این اومانیسم با تحقق آمریت نفس جسمانی در فحوای عامه، در کثرت عوام و انفس، با تجربه? زیسته به فهم درآمده و نه با کتاب و بحث و درس.
تاریخ ذهن ایرانی از جهان فرهنگی‌اش در أرض ملکوت بریده و به أرض جسمانی حیاتش قدم نهاده و این برایش جدید است.
اما صیرورتش، صیرورت اندیشیدنِ اندیشه به اندیشنده (دکارت) نبوده، بلکه با صیرورت زیست جسمانی‌اش و رودررویی‌اش با مرگ‌های دم دستیِ بیماری، قحطی، بی‌آبی، حاکم جائر، تجاوز غیر به حریم و ملک، چپاولگری قداره‌کش و نیستی و زایل شدن زندگی در سایه? پرچم آرمان‌ها و ایدئولوژی‌ها و جان نثاری‌ها و از این دست تجربیاتِ حوزه? زیست و معاش و فهم عام از حیات؛ و این آخری یعنی کرونا، دریافته که این حیات در امن‌ترین و سلامت‌ترین و زیباترین و مرفه‌ترین وضعیت، حق طبیعی اوست.
این رجعت به جسمانیت نفس و وجود تن و صیانت از نفسِ امر کننده به زندگی، ورود به درگاه فهم »من« از »من« است که با تجربه? مادی زیسته? یک جامعه در تاریخ ذهن فرهنگی‌اش حاصل آمده.
تاریخ صیرورت نفس ایرانی از نفس پاتریالکال که در وعاء جهان فرهنگی نفس لوامه و نفس مطمئنه سکنی داشت و اهل تحذیر و تنبیه اراده بود و عالم و طبیعت مخلوق را تحریر می‌کرد جدا شده، جهان زیست بسیط اُمی و اخلاق مقرر در موجودیت مخلوقش را ترک کرده.
نفس ایرانی اکنون در کوشش برای تألیف من و جهان است. تجربه? گذر از ادوارِ زیستیِ جسمِ فرد آدم ایرانی و نیز جسم جامعه? آدمیان ایرانی؛ ادوار ناکامی، نگون بختی، ناتوانی و ناگشودگیِ اراده و ناگشودگی منِ متعین (اگزیستانس) بوده و این وضع را به سختی تاکنون گذرانده و مرتفع کرده.حالا جان شیرین و جسمش و تنانگی‌اش و میل و تمنایِ بودش مقابل کرونا را به تمامی از بودنش طلب می‌کند و چنان نحو از بودنی را ادراک و عمارت می‌کند و در همان ادراک و عمارت می‌زید.
با این گذار در تاریخ صیرورت ذهن فرهنگی و نفس ایرانی، سرانجامْ نفس ایرانی بورژوا شد.
کرونا، سیل، زلزله، تنگدستی و تنگنا، تقبیح خواست و نفس و میل و تحدید جائرانه بر توسعه? »من گسترنده« را ذهن جدید فرهنگی در ارتباطی با خودش و خطا کاری‌اش و تاوان خطا نمی‌بیند. دیگر آن‌را به قضا متصف نمی‌کند، بلکه نتیجه? مستقیم بی‌خردی می‌داند. نمی‌پذیرد که زیر سایه? شیطان و تقدیر آدم گناهکار در اگزیستانس زندگی‌اش تشکیک بیفتد.
در تاریخ ادوار معرفت ایرانی نسبت به زندگی، آگاهی به امیال و طلب نفس از حیات مادی که شامل حقوق فردی می‌شود، در ایران مدرن گرایش به زندگی و رفاه در زندگی را مقابل بیماری و مرگ، به تضاد برنشاند و موجب عیان شدن و احضار نفس سرخورده? اماره? زندگی پرست از زیر ملامت و تحذیر نفس لوامه و مطمئنه شد.
این یک انقلاب فرهنگی در تاریخ ذهن ایرانی است.
پاندمی کرونا به جهان و تفکر مدرن بیشتر نشان داد که در مقابل تفکر غیر مدرن و زیست‌های طبیعت گرایانه و پاتریالکال و منطق اندیشه? پست مدرن درباره? »فرهنگ« باید ایستادگی جدی‌تری از خود نشان دهد. اصالت و ضرورت با علم مدرن است، علمی که از »عقل سابژکتیو« کانت منتج گشته.
عقلی که در »وجود به ماهو وجود« قائل به معنی و زیبایی نیست و با تسلط بر وجود و معنی بخشی به آن، به واسطه? زمان و مکان استعلایی (ترانسندانتال) به مثابه شرط امکان تحقق فنومنولوژیک وجود، به وجود فرم می‌دهد و نیز به آن معنی می‌دهد و به آن زیبایی می‌بخشد
و آن را مأمن زندگی، و مصدر شعر، سلامت، نظم، خیر، نوع دوستی، تدبیر در حیات اجتماعی، تشکیل خانواده و عشق ورزی می‌کند و گرنه که طبیعت-وجود جز بهیمی و ددی، جز تسلسلِ بودن و اضمحلالی بی عقل چیزی نیست.
تراژدی و معنی انسان و حیات‌اش در فهم مدرن نیچه بسیار پیچیده و دشوار است و همینقدر به نظرم برای اینجا بس باشد که بدانیم تراژدی نطفه? معنویت مدرن و اراده? زیبایی شناس و امر پرابلماتیک خیر در زندگی است، ربطی به مفهوم یا احساس بدبختی، گرفتاری، و دیگر عواطف سایکوتیک ندارد.
کرونا به مثابه یک بدبختی، شرّ عالمگیر، یک امر تراژیک نیست، آنطور که قهرمان تراژدی بیانگر آن است، بلکه بروز کائوس و زشتی طبیعت محض است.
بروز زشتی و بی معنایی آن نحو از حیاتی است که آدمی در حیثیتی ناب و محض می‌خواهد همچون طبیعت باشد همچون یک برهمن. عقب ماندگی جهان از مدرنیته صورت چرکین کرونا است.
وقتی عقل مدرن و روح زیبایی شناس مدرن پاندمیک نمی‌شود، بالمال کرونا پاندمیک می‌شود.
در نخستین روزهای مواجهه، به قولی دست نامرئی بازار باعث شد تا مایحتاج ضروری مردم و لوازمی چون ماسک و دستکش و الکل نایاب شود. نهاد دولت نیز در زمینه قرنطینه نتوانست موثر عمل کند.
این در صورتی که در پیشینه فرهنگی ایرانیان متونی چون فتوت نامه‌ها تولید شده‌اند. هرچند این سوال هم شاید به نحوی ادامه سوال یک باشد، اما چرا به نظر شما تاثیر متونی چون فتوت‌نامه‌ها کم شده است؟
اگر امروز دارو و ماسک احتکار می‌شود و میلیون‌ها دلار اختلاس، حاصل بی معنایی اخلاقِ فتیانیِ بیش از هزار سال »نصایح الملوک« و »انسان الکامل« نوشتن ماست.
اخلاق در فتوت نامه‌ها بر مدار فردیتی است متصل به حق تعالی در نهایت خشیّت و خضوع.
این اخلاق راهگشای زندگی آدمِ خواستار برتری و منیت نیست؛ و از آن هیچ کاری برنمی‌آید. جامعه و در قول توماس هابز »وضع طبیعی« آن، به نحوی دیگر از اخلاق نیازمند است تا ددمنشی انسان نتواند بروز کند. این اخلاق مورد بحث را که نمی‌توان در فتوت نامه‌ها پیدا کرد، می‌توان در فلسفه? حق هگل به پشتوانه? مفهوم »شرارت ذاتی انسان« در کانت و توماس هابز توضیح داد و مختصاتش را پیدا کرد.
محمد الطوسی عارف قرن هفتم گفت منتهایِ فتوت فنا در نور الهیّت است. این یک جهان معرفتی است که بیش از هزار سال بر فلسفه? اخلاق ما و بر فهم ما از اراده? انسان و اگزیستانس انسان حاکم است و سر آخر ره به هیچستانی از آدمیت برده‌ایم که اکنون ناظر آنیم که میلیاردها دلار ناپدید می‌شود به طوری که حتی عواملش قابل ردیابی هم نیستند.
جامعه از بیماری یا فقر بمیرد اما من ماسک، دارو یا برنج و مرغم را با سود صددرصد بفروشم.
بیمارستان و دارو و آموزش و رفاه نداشته باشیم اما من به طریق غیر قابل فهم، به نحوی مالیخولیایی یک شبه به سلطان بازار کالا تبدیل شوم.
فلسفه? اخلاق ما به درد زندگی شبانی می‌خورد و نه جهان جدید. تئوری اخلاق ما از فارابی تا هم اکنون دارای »بنیاد مابعدالطبیعه?« کانتی نیست. از این رو تفحص در نومن است.
ما بسیار از خیر، کمال، فضیلت، رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند، طهارت نفس، علو طبع و بنی آدم اعضای یک پیکرند، گفته‌ایم ولی معلوم نیست از چه گفته‌ایم.
انگار از یک خلاء، از یک هیبت و هیکل تهی، مدام التماس کرده‌ایم، تمنا کرده‌ایم که آدم باش، او هم گوش کرده و رفته به ادامه? »دیو و دد« بودنش مشغول گشته.
شاعر نیز از سر غم و استیصال گفت »از دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست«. این مفاهیم متضمن و موجد جامعه‌ای به نظم و صلاح و عدل نیست.
تاثیر کرونا بر فرهنگ دوران پساکرونا را چگونه می‌بینید؟
فکر می‌کنم این سوال را در محتوای پاسخم برای سوال اول، درباره‌اش توضیحی داشته‌ام. جهان پساکرونا، جهانی است که با شدت و تعصب بیشتری مدرنیته را پیگیری می‌کند و ملاک‌های علم مدرن را در تعیین کیفیت زندگی و نظم عمومی و تعیین مصداق‌های خطا و صحت، درست و غلط، سالم و ناسالم، اخلاقی و غیر اخلاقی، نصب العین قرار می‌دهد.
کرونا، شکست نهاییِ اندیشه? پست مدرن، شکست تصدیق کثرت فرهنگ‌ها و نیز شکست ضدیت با تکنولوژی بود. انسان بدون علم مدرن و تکنولوژی، در کائوس و زشتی وجود معدوم می‌شود.
به نظر شما صنایع فرهنگی در دوران پس از کرونا چه تغییر و تحولاتی پیدا می‌کنند؟
صنعت فرهنگ آنطور که این اصطلاح در مکتب فراکفورت مثلاً نزد آدورنو یا هورکهایمر یا فیلسوفی چون فوکو مورد بررسی و نقد قرار گرفته، بعید می‌دانم دلیلی داشته باشد که تغییری کند یا حتی فکر کند که باید تغییر کند.
جوامع به زندگی روزمره بازخواهند گشت و همان گذران وقت فراغت و همان نیازمندی‌های عاطفی- هیجانی را خواهند داشت، پس صنعت فرهنگ همچنان اوقاتشان را پر می‌کند و عواطف کورشان را البته در توافقی کاملاً رضایتمندانه و دوطرفه به بازی خواهد گرفت.
اما خیلی بعید می‌دانم دیگر فیلمساز و اندیشمندی مثل داریوش مهرجویی، »هامون« بسازد و در آن ژاپن و هیتاچی و پاناسونیک را مسخره کند و هامون (خسرو شکیبایی) گمان کند که ژاپن و تکنولوژی، معنویت را از بین برده.
بعد از کرونا جهان متوجه خواهد شد، معنویت را ژاپن تهدید نمی‌کند، بلکه از قضا همان عابد وارسته‌ای معنویت و زیباییِ وجود انسان و زندگی را تهدید می‌کند که گاهی از غارش بیرون می‌آید و شاید چند سوسک و حشره شکار کند و بخورد چرا که »خلوت گزیده را به تماشا چه حاجت است.«
به گزارش آراز آذربایجان به نقل از مهر، اتفاقاً معنویت، زیبایی، جامعه، باهم بودن، عشق ورزی و امید به زندگی را همان روستای بدوی و دور مانده از مدرنیزاسیونِ جهان مدرن به خطر می‌اندازد که در جهانِ زیست فرهنگی خودش می‌زید و غذاهای فرهنگی ناسالم و غیر بهداشتی خودش و رسوم فرهنگی غیر اخلاقیِ خودش و تابوها و توتم‌های فرهنگ خودش و محتملاً در ایدئولوژی‌های ضد حقوق بشری یا تبعیض آمیز فرهنگ خودش، که بر بنای حذف دیگری است، در وعاء ذهنِ فرهنگیِ ضد مدرنیته‌اش می زید.
جهان پس از کرونا با اصرار و نگرانی بیشتری تمامی انواع انسانِ فرهنگی جهان را با مثال »انسانِ« ایمانوئل کانت محک می‌زند و نیز با قوانین و دلایل قوی‌تری از انسان و اگزیستانس مدرنش و مدرنیته? تازه جوانه زده‌اش حفاظت خواهد کرد
Arazazarbaiijan.farhangi@gmail.com