ملا پناه واقف و فولکلور
یازار: دکتر ح. م. صدیق
چئویرن: داور اردبیلی
واقف، آذربایجانین شفاهی و یازیلی دیلینی بیرلشدیردی، اونون ادبی یارادیجیلیغی شفاهی ادبیات و آذربایجان فولکلورو ایله سیخ باغلیدیر واقفین ادبی ارثی‌نین بو ایکی قولونو یعنی کلاسیک و خلق شعرینی عضوی شکلده بیرلشدیرمه‌سی ایله، خلق شعری یازیلی ادبیاتیمیزدا، ا?ست?نل?ک قازانیر، آپاریجی موقعه کئچیر.
آذربایجانین رسمی کلاسیک ادبیاتی ایله یاناشی کامل‌لشن شفاهی ادبیاتی‌نین تاریخی چوخ قدیم‌دیر و اؤز دولغونلوق و زنگین‌لیگی ایله قونشو خلق‌لرین ادبیاتینادا دریندن تأثیر گؤسترمیشدیر.
۱- ۴٫ عاشیق ادبیاتی
آذربایجانین خلق ادبیاتی‌نین تکاملو، کلاسیک شعر کیمی، شاه اسماعیل ختایی‌نین »ادبی‌دیرچلیشی« ایله باغلیدیر. شاه ختایی دُور?ندن سونرا، عاشیق‌لار، گزه‌گن چالقی‌چیلار خلق آرتیست‌لری و شفاهی ادبیاتین نماینده‌لری هابئله شاعرلر سارای طرفیندن تشویق ائدیلیردیلر. شاه ختایی ادبی یارادیجیلیقدا عاشیق شعریندن الهام آلیردی و یئرلی موسیقی‌چیلری اؤز اطرافینا توپلایاراق عاشقانه و هجا وزنلی شعرلر قوشماق ایلن »حروفی‌لیک« مرامینی تبلیغ ائدیردی.
ختایی‌نین دُور?نده امام علی (ع) و باشقا حرمتلی دین خادملرینی »ستایش« ائتمک، مختلف شعر فورمالاریندان ا?ست?ن توتولوردو، بو عصرده »اوستادنامه«لرین چوخو، امام علی (ع) و ختایی‌نین »ستایشینه« حصر ائدیلمیشدیر. »ساز« هاوالارینا مخصوص، خصوصی شعر قلیب‌لری و خطاط‌لیق اُسلوب‌لاری»شاه ختایی« آدیلا وجودا گلدی و حتی عروض وزنلی ختایی فورمالی شعر عاشیق ادبیاتینا داخل اولدو.
کلاسیک عاشیق شعری‌نین، شاه ختایی ادبی حرکاتی‌نین گؤرکملی نماینده‌لری، عاشیق قربانی و عاشیق امانی‌دن عبارتدیر.
۲- ۴٫ عاشیق قربانی
عاشیق قربانی، هجایی شعرلرینده، زمانه‌سیندن شکایت ائدیر، ظالم‌لر و بیگانه‌لرین، ظلمو آلتیندا یاشایان خلقین، غم، درد و محنت‌لرینی، گله‌جگه امیدله یاشاماغی آشیلاماقلا، افاده ائدیر. او شاه ختایی حکومتی‌نین اقتصادی شرایطینی ده تنقید ائدیر.عاشیق قربانی، سؤز صنعتکارلیغیندا شعرین بزه‌ک‌لنمه قایدالاریندا چوخ صنعتلی شعر فنّینده یئنی‌لیکلری ایله واقفین لیریک ارثینه بلاواسطه تأثیر ائتمیشدیر.
۳- ۴٫ عاشیق امانی
عاشیق امانی ده ختایی سارایینا ان یاخین آداملاردان ایدی، ختایی‌نی دؤی?شلرده مشایعت و حروفیه‌نی تبلیغ ائتمیشدیر. اونون هجا وزنلی شعرلری شاه ختایی قوشمالاری‌نین اُسلوبوندا و عاشیق شعری‌نین ایشلک نوع‌لرینده لیریک و اینجه لیریک مضمونلو ساده و آخیجی قلیب‌لرده‌دیرلر.
شعری‌نین موضوع‌لارینی »طبیعت« و خلقین یاشاییشیندان آلان عاشیق امانی، یئنی‌لیک‌چیلیگی ایله آذربایجان خلقی‌نین شفاهی ادبیاتی‌نین عاشیق شعرینه عائد بؤلمه‌سی‌نین ان بؤی?ک نماینده‌لریندن‌دیر.
۴- ۴٫ عاشیق منطومه‌لری
عاشیق شعری آذربایجانین شفاهی ادبیاتی‌نین مهم شاخه‌لریندن اولاراق، »شاه ختایی ادبی حرکاتی‌نین« تؤره‌مه‌سیدیر کی»ادبی دورغونلوق دُور?نده« اؤز تکامل?ن?ن ذیروه‌سینه چاتمیشدیر. حمید آراسلی‌نین فکرینجه:» ۱۷ـینجی عصر آذربایجان عاشیق شعری‌نین ان پارلاق دُور?د?ر.«
عاشیق منظومه‌لری‌نین ان مشهورلاریندان اولان »داستان« (اونلارین دده قورقود کتابینداکی ایلکین فورمالارینا دقّت ائتمه‌لی‌ییک) بو دُور?ن محصولو اولدوغونو قید ائتمک لازم‌دیر.
آذربایجان منظومه‌لری (داستان‌لاری) ایکی نوع‌دان عبارتدیر: ۱- ایگیدلیک و قهرمان‌لیق منظومه‌لری (داستان‌لاری). ۲- عاشقانه رمانتیک منظومه‌لر (محبت داستان‌لاری).
قهرمان‌لیق داستان‌لاری‌نین تانینمیش و ان معروف‌لاریندن بیری »کور اوغلو« حماسه (اپوس) سی دیر کی بوگ?نه قده‌ر ۱۷ نوعو تاپیلیب و یازییا آلینمیشدیر. کور اوغلو خلق ایچیندن چیخمیش بیر قهرمان اولاراق زمانه‌سی‌نین عدالت‌سیزلیکلرینه قارشی عصیان ائتمیشدیر.
امّا بو دُورده یارادیلمیش منظومه‌لرین چوخو، محبت داستان‌لاریندان (عاشقانه- رومانتیک منظومه‌لردن) عبارتدیر کی اونلارین قهرمان‌لاری‌نین چوخو صمیمی عاشق اولاراق معشوق یولوندا، ان گ?جل? و مقتدر دشمنله قارشیلاشیب، اونلارلا دؤی?ش?ب، معشوقه چاتماق ا?چ?ن ب?ت?ن مانعه‌لرله فداکارجاسینا چارپیشیرلار.
محبت داستان‌لاری‌نین ان معروف‌لاری آشاغیداکی‌لاردان عبارتدیر: اصلی و کرم، عاشق غریب، نوروز، عباس و گ?لگز و اونلار باشقا داستان‌لار. ب?ت?ن بو داستان (منظومه)لارین اهمیت‌لیسی، آذربایجان خلقی‌نین اجتماعی حیات تاریخینی انعکاس ائتدیر‌ن »عباس و گ?لگز« داستانی‌دیر کی بو دُورده یارادیلیبدیر.
بو داستان‌دا (منظومه‌ده) عباس توفارقانلی و گ?لگز پری بیر- بیرینه عاشق دیرلر. امّا شاه عباس کیمی گ?جل? و بؤی?ک رقیب و حریف اونلارین عشقینه مانع و گ?لگزین گؤزه‌للیگینه وورغون اولوب، فرمان وئریر گ?لگزی حرمسرایه آپارسینلار. عاشیق عباس، داستانین قهرمانی شاه عباس ایلن قارشی- قارشییا دوراراق هیجانلی- یانیقلی شعرلری ایله، آذربایجان خلقی‌نین شاه عباسا بسله‌دیگی درین نفرتینی و کسگین اعتراضینی افاده ائدیر.محبت داستان‌لاریندا (عاشقانه- رمانتیک منظومه‌لرده) قهرمانا مانعه‌چیلیک تؤره‌دنلرین چوخو دولتین نؤکرلری ال آلتی‌لاری، خادملری و فئودال‌لارا یالتاق‌لیق ائد‌ن قروپ‌لاردان عبارتدیر کی منظومه (داستان‌لارین) لرین قهرمان‌لاری کیمی »ساز- سؤز« اوستادلاری‌دیرلار کی منظومه‌نین متنی و بینؤره‌سی اونلارین صنعتکارلیغی اساسیندا قورولور. آذربایجان ناغیل‌لاریندا (افسانه‌لرینده) اولدوغو کیمی بعضاً خارق‌العاده و ضیالی قوه‌لر منظومه‌لرین قهرمان‌لارینا یاردیم ائده‌رک اونلاری اؤل?مدن قورتاریرلار. قهرمان‌لار اؤز سئوگی‌لیلرینه چاتماق و »وصال باده‌سینی« ایچمک ا?چ?ن دؤی?ش?رلر، قهرمان‌لارین اساس حرکت وئریجی عامل‌لری صنعت‌دن، سازدان و سؤزدن عبارتدیر. واقف بو منظومه‌لر، عاشیق صنعتی قهرمان‌لارین عشق‌لری و عاشیق‌لارین چالغی آلتلری اولان »ساز« ایله تانیش ایدی بونلارلا یاناشی، آذربایجان فولکلورونون باشقا نوعلریندن‌ده اؤز ادبی- بدیعی یارادیجیلیغیندا یارارلانمیشدیر. تصادفی دگیل دیر کی عاشیق‌لار اونون ادبی ارثی و شعرلریندن الهام آلمیش آدی و یاشاییشی عاشیق داستان‌لاریندا، ناغیل‌لاردا ماهنی‌لاردا و ضرب‌المثل‌لرده ابدی لشدیریلمیشدیر.
واقفین نغمه‌لرینی هله‌ده آذربایجانین اوجقار کندلرینده‌کی توی‌لاردا و شن‌لیک مجلس‌لرینده ترنّم ائدیرلر، چوبان‌لار توتکلرینده چالیر، جوان قیزلار آی ایشیغیندا زمزمه ائدیر، جوان بیگ‌لر تزه گلین‌لره اوخویور، آنالار، اؤز بالالارینی اونلارلا اوخشاییر دنیا گؤرم?ش کیشی‌لر، قوجا قاری‌لار و قبیله‌لرین باش بیلن‌لری، بو ضرب‌المثلی دؤنه- دؤنه دیله گتیریرلر: هر اوخویان ملا پناه اولماز.
۵- ۴٫ محمد حسین خان مشتاق
آذربایجان خانلیق‌لاریندا، قاجارلارین حکومتی‌نین باشلانغیجیندا، شاعرلر و ادیب‌لر خان‌لار طرفیندن حمایت اولونوردولار و خانلیقلارین سارای‌لارینداکی آداملار ملی دیلین تکاملونو اؤزلری‌نین ان مهم وظیفه‌لریندن بیری حساب ائدیردیلر. بو خانلیق‌لار آذربایجان ادبیات تاریخینده چوخ مهم رول اویناییب‌لار. بعضی خانلیقلارین حاکم‌لر و امیرلری شاعر و ادیب ایدیلر. شکی خانلیغی‌نین حاکمی محمد حسین مشتاق کیمی بو دُور?ن ان استعدادلی شاعری واقفین معاصر و یولداشی ایدی. »ملا ولی ودادی« محمد حسین خانین اؤل?م? مناسبتی ایله بیر »مصیبت‌نامه« قلمه آلمیش و اونو، مثل‌سیز حاکم عاغیللی، تدبیرلی، دیندار و عدالتلی آدام کیمی وصف ائتمیش کی خلقی شاه‌لارین عذاب، اذیت و ظلموندن قورتاردی.محمد حسین خان مشتاق رسمی شعردن باشقا، هم‌ده شفاهی ادبیاتدان الهام آلاراق بوگ?نده عاشیق‌لارین دیلی‌نین ازبری اولان قوشمالار و اینجه گرایلی‌لار قوشموشدور.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۲۴ اسفند ۱۳۹۲ ساعت ۱۰:۵۵ ق.ظ
