لیلی مجنون
اکبرسعادت
خیال ایله تسلی‌دیر کونول مئیل وصال ائتمز
کونولدن باشقا بیر یار اولدوغون عاشق خیال ائتمز.
آنا دیلیمیز: محمد فضولی شاعیر و ادیب و یازان تورکی یازانی او ان بؤیوک شاعیر اونونجی یوز هجری یوز ایلده بیلینیر.اونون آتاسی اوزبک تورکی و اوغوز لارداندی کی حله شهرینده ساکین اولدولار»صادق بیگ افشار« تذکره یازان »مجمع الخواص« –کی اوزبک دیلینده یازیب – ااونی ۲۲ بیات ائلیندن بولوب کی عراق و کربلایه کوچدولر.او یتمیش یاشیندا بغداد دا دونیادن گوزون یومدی…
مجمع الخواص کیتابیندا ص ۱۰۳ ده اونون آنادان اولان یرین حله شهری یازیبلار اما بعضی یازانلار اونی کربلا ونجفده دوغوم یرین یازیبلار او اوزبک تورکی اولدوغونا گوره تورکی و عربی وفارسی دیلین بیلردی و عربیجا و فارسی جا وتورکی جا شعرلر یازیب ان بیرینجی دیرلی غزللر تورکی شعریده یاراتدی و تورکی قوشمالاری چوخ گوزل وتصویره چکن اولدی و تمثیلی غزللری یازدی فضولی آذربایجاندا مشهور اولان تورک منشالی بایات طایفاسیندان‌دیر. بعضی منبعلره گوره، محمدین آتاسی سلیمان عراقا آذربایجانین ارش ماحالیندان کوچموشدور. سونرالار شاعیرین اوغلو فضلی ارشه دونه‌رک یاخین قوهوملاری‌نین یانیندا یاشاییب.
او، بورادا اوزونون عالیملیگی ایله گئنیش شوهرت تاپیب. فوضولی‌نین اوزو ده کامیل تحصیل گورموشدو. ائله بونو نظره آلان تدقیقاتچیلار بئله حساب ائدیرلر کی، شاعیرین آتاسی کیفایت قدر وارلی آدام اولموشدور.
ائلجه ده اونون زیارتگاه ساییلان حیله و کربلا کیمی شهرلرده یاشاماسی سولئیمانین روحانی اولدوغونا دلالت ائدیر. حقیقتن ده بئله بیر روایت وار کی، فوضولی‌نین آتاسی حیله شهری‌نین موفتی‌سی اولموشدور.اون بیر عصرده ایراقین سلجوقلار، داها سونرالار ایسه مونقول‌لار و تئیموری‌لر طرفیندن ایشغالیندان سونرا باغداددا و اونون اطرافلاریندا تورکلرین سایی گئتدیکجه آرتیردی. بو دوروم سونرالار دا داوام ائدیر..
۱۵۰۸جی ایلده شاه ایسماییل طنطنه‌لی شکیلده باغدادا گیره‌رک، ایراقی آذربایجانا بیرلشدیریر سونرا ایسه ۱۵۳۴جو ایلده بو شهر اوزون بیر مودته عوثمانلی ایمپئرییاسی‌نین ترکیبینه داخیل اولور. بئله‌لیکله، فضولینین حیات و یارادیجیلیغی‌نین ایلک دؤورلری عراقِ عربین صفوی‌لر حاکیمیتینه تابع اولدوغو ایللره دوشور. داهی محمد فوضولی ۱۵۵۶-جی ایلده کربلادا تاون خسته‌لیگیندن وفات ائتمیشدیر.شاعیرین قبری ده کربلادادیر
لیلی و مجنون عینی آدلی افسانه اساسیندا گورکملی اورتا عصر آذربایجان شاعیری و موتفکیری، غزل اوستادی فضولی طرفیندن ۱۵۳۷جی ایلده قلمه آلینمیش پوئما. لیلی و مجنون افسانه‌سی حاقیندا چوخ پوئمالار یازیلمیشدیر.
لاکین فضولینین »لیلی و مجنون« پوئماسی اوزونه مخصوصلوغو ایله سئچیلیر. فضولی ایرثی آذربایجاندا ادبی، اجتماعی و فلسفی فیکرین اینکیشافیندا اوزل بیر مرحله تشکیل ائدیر.»لیلی و مجنون« پوئماسی فضولینین چوخ‌جهتلری یارادیجیلیغیندا مستثنا اهمیته مالیک بیر اثردیر.
*نظامی و فضولی اثرلری‌نین اساس فرقلری
نظامی گنجوی‌نین، لیلی و مجنون مثنویسی ۵۶۰۰ بئیتده، فضولی‌نینکی ایسه ۳۱۴۹ بئیتده‌دیر. نظامی، شرق حئکایه‌چیلیک شیوه‌سیندن تبعیت ائده‌رک، مجنون ماجراسی ایچینده، فرعی و کیچیک حئکایه‌لر و ماجرالاردان‌دا سؤز ائدیر.لاکین فضولی، اساس ماجرالاری دوشونور و فرعی حئکایه‌لر یئرینه، اصلی قهرمانلارین دیللریجه، حادثه‌لر ایله علاقه‌دار، غزل و یا روباعی پارچالاری گتیریر. بو شیوه، فضولی‌یه مخصوصدور.
نظامی و فضولینین مثنویلری آراسیندا اساس فرق بودور کی نظامی مجازی و دونیوی عشقی ترنم ائده‌رکن، فضولی ایلاهی و علوی بیر عشق آردینجادیر و کسگین بیر دیل ایله بئله بیر عشقی مدافیعه ائدیر.
فضولی، نظامی قده‌‌ر عربجه حئکایه‌‌نین اصلینه دایانماییبدیر و ایسته‌دیگی کیمی شخصیتلری اوز ذهنی تصویرلری ایله فورمالاشدیرمیشدیر. مجازی عشقی عارفانه عشقه ساری چکمیشدیر.
نظامی و هم فضولی هر ایکیسی مجنون ایله آتاسی‌نین گوروشلرینی تصویر ائتمیشلر. فضولینین اثرینده، مجنون آتاسینا رد جوابی وئره‌رکن، قولوندان قان آخیر. آتاسی قانی گورونجه قورخویا دوشور، مجنون ایسه اونا دئییر کی ائله همین لحظه لیلی‌نین قولوندان قان الیرلار و اونون قان آخیتماسی، منه ده تاثیر ائتمیشدیر..
نظامی، ابن سلام ماجراسیندا، لیلی‌نی چوخ جسور ترسیم ائتمیشدیر.
بئله کی لیلی ابن سلام قارشیسیندا مجنونا بسله‌دیگی عشقی هئچ گیزلتمه‌ییر و اونون اوزونه سیللی‌ده وورور. و لاکین فضولینین منظومه‌سینده، لیلی، داها مظلوم و حیالیدیر. او ابن سلامین ائوینه گونده‌ریلدیکدن سونرا، اونا التماس ائدیر کی اوزونو ساخلایا بیلسین.
نظامی مجنونون دوستو زئید اوچون اهمیت وئرمیشدیر. بئله کی زئید، مجنون ایله ایکی دفعه گوروشور. ولاکین فضولینین منظومه‌سینده مجنون یالنیز بیر کره زئید ایله گوروشور.
نظامی، مجنونو، شئیخ عامریلر اوغلو ساییر و حئکایه‌ده‌کی شخصیتلرین، زمان و مکان اوزه‌للیکری واردیر. ولاکین فضولینین منظومه‌سینده، مجنون عرب امیرزاده‌‌سیدیر، نوفل رومی (تورک)دیر و عامریلر قوشونو ایله ساواشانلاردا رومی‌دیرلر.
نظامی مجنونو لیلی ایله گوروشدورنده، مجنون دیلی ایله خطاب دئییر:
تو یافته‌ی منی در این راه،من گم شده‌ی، توام در این چاه.
با هست تو به که هست من نیست،کین دست تو است، دست من نیست.
من خود کی‌ام و مرا چه خوانند؟جز سایه‌ی تو مرا چه دانند؟
من نیستم، آن‌چه هست با تو است،این نقش خیال تو است با تو است!
سونرا مجنونو بئله وصف ائدیر:چون من توام این دو پیکری چیست؟
چون هر دو یکی است، داوری چیست؟گشت از می بی‌خودی چنان مست،
کز پای درآمد و شد از دست.زد نعره و راه دشت برداشت
تیغ از سر و سر ز طشت برداشت.
ولاکین فضولینین منظومه‌سینده، مجنون بو گوروشده لیلی‌نی تانیمیر و دئییر:چون منه یوخ احتمال ادراک،سن سویله اوزون کی کیمسن، ای پاک! بو سوزدن سونرا، لیلی اوزونو اونا تانیتدیریر و اونو وصالا دعوت ائدیر. مجنون ایسه مجازی عشق وصالینا قول قویماییر و دئییر:
خیال ایله تسلی‌دیر کونول مئیل وصال ائتمز
کونولدن باشقا بیر یار اولدوغون عاشق خیال ائتمز.حقیقی عشق چون مستوجب نقصان ده‌گیل مطلق،اوزون، اهل حقیقت، واله حوسن و جمال ائتمز!
نظامی‌نین اثرینده لیلی، اولنده آناسینا دئییر مجنون مزاری اوسته گلنده اونا دئسین کی سون نفسه کیمی اونو یاد ائدیردی:
چون بر سر خاک من نشیند،مه جوید و لیک خاک بیند.گو:»- لیلی از این سرای دلگیر،آن لحظه که می¬برید زنجیر.از مهر تو تن به خاک می‌داد،بر یاد تو جان پاک می‌داد.در عاشقی تو صادقی کرد،جان در سر کار عاشقی کرد!«
فضولینین منظومه‌سینده ایسه، لیلی مجنونا خطاب ائده‌رک، اونودا فانی اولماغا چاغیریر:
سویله منِ زارِ مبتلادان،کی عشقده لاف ائده‌ن وفادان،
خلوتگه انسه محرم اولدوم،آزاده و شاد و خرّم اولدوم.
سن هم گله گور تعلل ائتمه،من منتظرم، تغافل ائتمه!
گر صادق ایسن، بو یولدا سن هم،صبر ائیله‌سن، ائیله ترک عالم!
گل کام دل ایله اولالیم یار،بیر یئرده کی یوخدور آندا اغیار. نظامی مجنونو لیلی‌نین مزارینا گتیره‌رکن، مجنونو آغلادیر و اونو یارالانمیش ایلانا بنزه‌دیر:
نالید ز روی دردناکی،آمد سوی آن عروس خاکی.
غلتید چو مور خسته کرده،پیچید چو مار زخم خورده.
بیتی دو سه زار زار برخواند،اشکی دو سه تلخ تلخ بفشاند.
برداشت به سوی آسمان دست،انگشت گشاد و دیده بربست.
که:»- خالق هر چه آفریده است،سوگند به هر چه برگزیده است!
کز محنت خویش وارهانم،در حضرت یار خود رسانم.
آزاد کنم ز سخت‌جانی،و آباد کنم به سخت‌رانی.« نظامی، اوز مثنویسینده، اصلینه دورسان، باشقا شاعیرلره یول آچمیشدیر و صوفیانه بحثلری، بو حئکایه‌یه وارد ائتمیشدیر.. او عرفانی بحثلر اوچون یاردیم ائده‌ن روایتلری اونلارین واقع عالمده وقوع تاپیپ تاپمالارینا باخمایاراق، مثنویده ذکر ائدیر.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۰۲ مرداد ۱۳۹۵ ساعت ۱۰:۵۰ ق.ظ
