سیر سازبندی معاصر در موسیقی عاشیقی ارومیه
علی رزم آرای
اشاره: در شماره‌های گذشته روزنامه آراز آذربایجان طی سلسله مقالاتی پیرامون صنعت و هنر عاشیقی(آشیقی) و ادبیات خاص آن در فرهنگ و تاریخ منطقه آذربایجان، حول محور قوپوز ساز افسانه‌ای و حامل حکمت آفرینش در فرهنگ ترک و از سویی ریشه‌های پیشا تاریخی آن ، نوشتارهای چندگانه‌ای به قلم سپرده شد. قوپوز ساز آفرینش … همچنانی که پیرامون عاشیق و ادبیات مبتنی بر آن نیز سخن رفته بود مکتب سرایش خورشید … از سویی نیاز مبرم و لازم برای گشوده شدن راه و جریانی تحقیقی و پژوهشی پیرامون این هنر پر رمز و راز، قوپوز ساز ویژه و به خصوص ِ آن، هاواها و دستگاه‌های خاص و عمیق آن، شاهراهای تاریخی و پیشاتاریخی موسیقایی آن و… نیز احساس می‌شود.
برای یافتن رشته و مسیری مناسب ابتدا باید داشته و دانسته‌های مسلم و عینی مورد واکاوی قرار گرفته و سپس با عیان کردن زوایا و گوشه‌های قابل استناد و محکم و همچنین ریشه دار به پایه‌ای محکم برای ادامه تحقیق و پژوهش عمیق تر رسید.
شناخت و بررسی سازهای به یادگار مانده از زمان دور و نه دورتر بلکه ۳ قرن اخیر شاید راه‌گشای بخشی از مباحث تحقیقاتی پیرامون قوپوز این ساز افسانه‌ای آفرینش باشدسازبندهای معروف و شناخته شده ارومیه در دوران معاصر به ترتیب ایشو، داداش واهرمیان و یپرم که هر سه از اقلیت ارمنه و آسوری ارومیه اما شیفته موسیقی و ادبیات عاشیقی بودند.
سازهای ایشو: در ارومیه سوابق موجود در مورد ساخت ساز عاشیقی به شکل مستند به یک پیشینه ۲۰۰ساله می‌رسد. به این ترتیب پیشینه ۲۰۰ ساله ساخت این ساز در ارومیه بر ما آشکار و عیان است. اما در مورد سال‌های قبل از این پیشینه ۲۰۰ساله مستنداتی در دست نیست ولی قاعدتا ً در سال‌های پیش‌تر از این تاریخ نیز سنت ساخت ساز عاشیقی در ارومیه به روال خود بوده؛ زیرا نمی‌توان مکتب ارومیه در ادبیات عاشیقی را خالی از وجود سیر مشخصی به قدمت و طراز همین مکتب و ادبیات مبتنی بر آن،پیرامون ساخت ساز ویژه این ادبیات کهن تصور کرد و اصولا ً این امر غیر ممکن است.به هر حال هنر ساخت ساز عاشیقی، شق لاینفک ادبیات و هنر عاشیقی بوده و این دو جدا از هم غیر قابل توضیح و پیگیری‌اند.
اِیشو نام سازبند و خالق ساز عاشیقی (یعنی قوپوز) بوده که حداکثر حد فاصل ۲۰۰ تا۳۰۰ سال گذشته در ارومیه در قید حیات بوده است. تاریخ دقیق زندگی و حیات اِیشو مشخص نیستولی قدیمی‌ترین سازی که از هنر دست او به یادگار باقی مانده است قدمتی در حدود ۳۰۰ تا ۲۰۰ سال را به یدک می‌کشد.
او آشوری بوده و مسیحی مذهب. و مهم‌ترین و بزرگ‌ترین ساز بند زمان خود؛ گویا عاشیق ( آشیق) هم بوده است.به روایتی از او فقط ۱۰ فقره ساز در ارومیه به یادگار مانده که البته شاید بتوان گفت که۱۰ این فقره از سازهای دست ساخت او شناسایی شده است. به هر حال باقی ماندن ۱۰ ساز( قوپوز) از یک سازبند به پیشینه ۳۰۰ سال خود گویای استادی و مهارت این سازبند است.سازهای باقی مانده از ِایشو در ارومیه به ترتیب زیر هستند:*سازی که از خود اِیشو به عاشیق (آشیق) یعقوب (که او هم آشوری و مسیحی بوده) رسیده و از عاشیق یعقوب به عاشیق یوسف آوهانس رسیده است.*سازی که از عاشیق امراه ( ۷۰ تا ۸۰ سال گذشته) به عاشیق میرزا علی رسیده و بعد از او هم این ساز در دستان عاشیق عیوض بوده و امروزه نیز در محافظت نوه عاشیق عیوض یعنی آقای علی بابایی قرار دارد.
* سازی که در دستان زنده یاد عاشیق فرهاد بوده و امروزه نیز توسط عاشیق دهقان از بزرگان مکتب هنر عاشیقی ارومیه نگهداری می‌شود.* سازی متعلق به عاشیق قربان ( ۱۳۳۴-۱۲۶۸) بوده و گفته می‌شود این ساز ۱۸۰ تا ۲۰۰ سال قدمت دارد.*سازی که متعلق به عاشیق اصغر بوده و تاریخ ۱۲۱۷ هجری قمری روی آن حک گردیده است.
* سازی که متعلق به عاشیق همت بوده که در ۱۲۰ تا ۱۵۰ سال گذشته در ارومیه در قید حیات بوده است.
این ساز پس از عاشیق همت به فرزندش عاشیق اوجاق قلو رسیده و بعد او نیز توسط یکی از دوستان عاشیق اوجاق قلو این ساز تملک شده و امروزه نیز در یکی از روستاهای ماکو نگهداری می‌شود. این تغییرات شامل نیم دایره‌ای ساختن لبه‌های ساقه ِ ساز که سیم‌های ساز روی آن قرار می‌گیرند، بوده که در حالت رایج این لبه‌ها به شکل۹۰ درجه مانند ساخته می‌شده است.بعد ازاِیشو سازبند، در حرفه و هنر سازبندی و پدید آوردن ساز عاشیقی باید به داداش نامی که در روستای باباری( بابا رود) از محال باراندوز ارومیه زندگی می‌کرده و در گذشته‌های نه چندان دور در این زمینه فعال و شناخته شده بوده اشاره کرد. ولی امروزه از نسل این ساز بندهای ویژه ساز عاشیقی فقط خلیل میرزینالی مشغول به فعالیت است و این هنر را از اسلاف خود به ارث برده است.سازهای جدیدتری نیز در ارومیه موجود هستند( ۶۰ سال به بالا) که از این دست می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:*ساز عاشیق یوسف اوهانس که قدمتی برابر با ۶۵ سال داشته و توسط داداش در روستای باباری ( بابا رود) در محال باراندوز ارومیه ساخته شده است.
*سازعاشیق میکاییل سلیمانی ( ۱۳۰۹) که از استاد خود یعنی عاشیق حسن قاشیق‌چی به یادگار مانده و تاریخ صدف کاری آن، سال ۱۳۲۰ شمسی را نشان می‌دهد که خود ِ ساز البته قبل از این تاریخ ساخته شده و امروزه در روستایی گول (گل) میاندوآب نگهداری می‌شود.
* سازی که متعلق به زنده یاد عاشیق فرهاد بوده که قدمتی برابر با ۷۰ تا ۸۰ سال را داشته و قبل از انقلاب و بعد از فوت عاشیق فرهاد، توسط یهودیان ارومیه خریداری شده و بعد از خروج از ایران، امروزه در سرزمین‌های اشغالی ( اسرائیل غاصب) نگهداری می‌شود.
*سازی که متعلق به زنده یاد عاشیق درویش بوده ونیز عکسی از آن به تاریخ ۱۳۳۷ موجود است که ساز را در دستان این عاشیق نشان می‌دهد.( شکل ظاهری این ساز شبیه سازهای دست ساخت اِیشو است)* سازی که متعلق به عاشیق مختار بوده که از این ساز نیز عکسی( ۱۳۳۰-۱۳۲۵) موجود بوده و شکل و شمایل این ساز نیز آن را به سازهای دست ساخت اِیشو شبیه می‌کند.
*سازی که متعلق به عاشیق دهقان بوده و می‌تواند۴۰ تا ۵۰ سال قدمت داشته باشد.
نوشته شده توسط admin در یکشنبه, ۲۹ تیر ۱۳۹۳ ساعت ۸:۲۸ ق.ظ
