زن در تاریخ ادبیات و اساطیر ترکی
علی رزم آرای
گروه فرهنگی: هویت به عنوان یک ویژگی متمایز کننده در ابعاد مختلف فردی، جمعی و… دارای مؤلفه¬های فراوانی است که افراد را نسبت به کیستی¬شان آگاه می¬کند. یکی از مؤلفه های اصلی سازنده این درک از خود، فرهنگ است. هویت فرهنگی متمایز ناشی از عوامل متعددی است که در شکل¬گیری و استمرار خود، به این عوامل وابسته است. اساطیر، دین، زبان و…برخی از این مولفه ها هستند. در این نوشتار تاریخ و اساطیر به عنوان یکی از عوامل اصلی تشکیل دهنده هویت جمعی و فرهنگی جامعه در ارتباط با هویت زن آذربایجانی مورد بررسی قرار گرفته است که نفوذ خود را از طریق لایه¬های کهن فرهنگی بر کنشگران جامعه امروز اعمال می¬کند. در واقع بررسی نقش تاریخی در فرایند هویت یابی زن آذربایجانی هدف اصلی این نوشتار است. در این راستا تلاش خواهد شد با بسط مفاهیم تاریخی در ابعاد معاصر و غیر معاصر آن، در گستره کلی تاریخ منطقه آذربایجان ایران و تاریخ ایران به چهره¬های شاخص زنان اساطیری هم در بعد عینی و تاریخی و هم در بعد غیرعینی و آرمانی آن، ویژگی¬های برجسته زنان ترک مورد واکاوی بیشتر قرار گیرد.قئز (دختر)، آرواد (زن)، خانئم (خانم)، خاتئن (خاتون)، بگیم (خانم) قادین (خانیم) و … واژه‌هایی هستند که ترکان برای نامیدن جنس مؤنث به کار می‌برند و هر یک در سن یا موقعیت اجتماعی مشخص کاربرد دارد. ادبیات و فولکلور ترکان ایران پر است از اشعار، امثال و بایاتی‌هایی که همگی وصف شایستگی‌ها، برازندگی‌ها و قهرمانی‌های زنان و دختران را بیان می‌کنند. فولکلور ترکی گاه دختر را به سیب سرخ تشبیه می‌کند (قئز قئزئل آلما) و گاه او را تکه طلایی درخشان برمی‌شمارد (قئزدی قئزل پارچاسی / پالچئغا دوشار پارئلدار). هر چند موقعیت خاص اجتماعی در گذشته داشتن فرزند پسر را برای خانواده‌های متکی به اقتصاد کشاورزی و دامداری طلب می‌کرد و پدر و مادر فرزند پسر را برای تامین مالی و حمایت‌های دوران سالمندی خود بیشتر می‌طلبیدند، اما دختر نیز نمک زندگی تلقی می‌شد و زنان بدون دختر را زنانی بی‌نمک برمی‌شمردند: (قئز سئزآرواد / دوز سوز آرواد).
زن در اساطیر ترکی: در کتاب حماسی دده قورقود در خلال داستان¬های آن اشاره شده است که زنان همسان و هم ردیف مردان هستند. احترام به مادر به قدر احترام به خداست. داشتن فرزند دختر عیب و عار نیست. پدرانی هستند که از خدا می‌خواهند، برایشان دختری عطا فرماید. زادن دختر به اندازه پسر باعث شادمانی می‌شود. زنان و دختران ترک در تیراندازی، سوارکاری، و ورزش‌های دیگر دست کمی از مردان نداشته‌اند؛ و ضرب‌المثل های زیادی گواه این مطلب است. »آسلانین ارکک دیشی سی اولماز« (شیر، نر و ماده ندارد) و یا »آنا کیچیک تانری‌دی« (مادر خدای کوچک است).زن در کتاب «دده قورقود» دارای خصائل آزادی، امکان تحرک اجتماعی، جسارت، ایستادگی و ایفای حقوق و اختیارات همسر و مادر در عالی‌ترین شکل خود است. برای نمونه به مورد زیر اشاره می‌شود.
چیچک: »چیچک« در داستان سوم دده قورقود نمونه کاملی از اقتدار یک زن در نقش»معشوقه«بامسی بئیرک است هم سن اوست، جسور است، در تیر و کمان و اسب سواری مهارت دارد، برای اینکه بداند بامسی بئیرک شوهر مناسبی برای اوست یا نه، امتحانش می‌کند.
ویژگی¬های زن ترک در تاریخ معاصر : تاریخ و ادبیات معاصر ترکان پر است از زنان و دخترانی که از چشمه‌ی جوشان طبع شاعران جوشیده‌اند و قهرمان شاهکارهای ادبی گشته‌اند یا اینکه در واقعیت چنان حماسه‌ای خلق کرده‌اند که به افسانه‌ها و داستان‌های ترکان پیوسته‌اند و قصه زندگی‌شان ثبت اذهان ترکان گشته است.زینب پاشا زین‌الدینی تبریزی: تاریخ معاصر ترکان نیز مبهوت بزرگی صدها زن بزرگ در حوادث دوران قجریه، انقلاب مشروطه، استبداد رضاخانی و دوره پهلوی دوم می‌باشد. خانه مشروطه تبریز در کنار تمامی بزرگ مردان آزادیخواه، از بانوی مبارز دوره قاجار یعنی ”زینب پاشا” نیز سخن‌ها دارد. زینب پاشا یکی از مبارزین جنبش بیداری زنان در جریان انقلاب مشروطه. سردسته زنان شرکت کننده در نهضت تحریم توتون و تنباکو بود و در گشودن انبارهای محتکران تبریز در زمان قحطی نان پیشگام.قهرمان دخت ترک آذربایجانی که چماق در دست به ظلم و جور می‌تازد و ترانه ”زینب پاشا الده زوپا اوز قویدی بازار اوستونه” را ورد زبان‌ها می‌کند. باز هم مشروطیت بود و آذربایجان یکجا برای مدافعه از حقوق خود به استبداد فشار می‌آورد. ستارخان در پیش حرکت می‌کرد و مجاهدان در عقبه او. او را فرا خواندند که شاید بشناسد مجاهدی را که در اثر گلوله مستبدین کشته شده بود. رفت تا صورت او را ببیند شاید کاری کرده باشد. همه ایستاده بودند و او در تشخیص آن کشته. که ناگهان چهره ستارخان اندوه ناک شد و حالت مصیبت را به صورت خود گرفت همه در ماندند که قضیه چیست. آنگاه او کلام گشود و گفت :او »زن« است که چند ماه قبل برای مبارزه با مستبدین به من اصرار ورزید تا مشارکت کند که من موافقت نکردم و اجازه ندادم که تفنگ به دست گیرد تا دوش بدوش مجاهدین به جنگد؛ لذا او برای اینکه با مجاهدین باشد، لباس سربازی مردانه را به تن کرده تا کسی متوجه وی نباشد و تا آخرین قطره خونش با بیگانه جنگیده و حالا نیز شهید شده است. او »زن« بود یک »زن« تورک . او »زینب پاشا« ی زین‌الدینی تبریزی بود.سارای قهرمان: براساس شواهد تاریخی بعد از اشتباه ترک¬های خوارزمشاهی در قتل هیئت مغول، چنگیزخان به ایران حمله کرد و محمد شاه از پیش آنان گریخت. اما پسرش جلال‌الدین در مقابل مغول‌ها ایستادگی کرد و برای اینکه زنان خوارزمشاهی به دست سربازان مغول نیافتند خود را به آب رود سند انداختند. این رفتار ملی زنان ترک در افسانه¬های آذربایجان نیز انعکاس یافته است. در داستان منظوم »آپاردی سئللر سارانی»، سارا نامزد «خان چوپان برای اینکه بدست خان ظالم نیفتد خود را به رودخانه آراز می¬اندازد. “سارای” که قهرمان بانوی یکی از معروف‌ترین شعرهای ترکی حکیم ابوالقاسم نباتی اشتبینی است، در راه عشق و عفت و پیمانش، خود را به آرازچای می‌اندازدتا برای همیشه نوعروس خان چوپان خودش باقی بماند و در سوز سازهای عاشیقی غم‌افزاترین ترانه ترکی باشد: (آپاردی سئللر سارانی).تئللی زری: ”تئللی زری” هم قهرمان دیگری است که در روزهای خون و آتش انقلاب مشروطه در کنار دیگر بزرگ‌مردان آزادیخواه، به عنوان سربازی مبارز در سپاه ستارخان می‌جنگد و سرانجام به شهادت می‌رسد.هجر جنگاوری شجاع: شیر زن دیگری که »هجر« نام دارد. شیرزنی جنگاور و شجاع که دوشادوش همسرش (قاچاق نبی) خواب را بر نامردان حرام می¬کند.
نوشته شده توسط admin در یکشنبه, ۲۲ تیر ۱۳۹۳ ساعت ۱:۱۰ ب.ظ
