تاریخچه سلاح آتشین ازشاه اسماعیل تا پهلوی
قسمت اول
گروه تاریخ: گرچه زمان دقیق استفاده از باروت به‌عنوان یک خرج پرتاب، به‌طور دقیق تعیین نشده است، اما زمان استفاده از آن به قرن ۱۴ میلادی برمی‌گردد. تاریخچه استفاده از سلاح گرم در ایران به دوران حکومت صفویان بازمی‌گردد. در اینجا مراحل تکامل سلاح گرم را در ایران از دوران سلطنت پادشاهان صفوی بررسی می‌کنیم
دوران سلسله صفویه :سلسله صفویه در سال ۹۰۵ هجری قمری توسط شاه اسماعیل اول بر سر کار آمد که سلطنت او مقارن با دوران اقتدار دولت پرتغال بود. پرتغالی‌ها با دو هدف قرار دادن جزیره هرمز به‌عنوان مرکز بازرگانی خویش و نیز تضعیف امپراتوری مقتدر عثمانی که خواسته پادشاهان عیسوی اروپا بود، درصدد برآمدند که ارتش شاه ایران را با سلاح گرم آشنا کنند. به این ترتیب با انتخاب زبده‌ترین جوانان هنگ پاسداران شاهی که مرکب از ۵۰۰۰ نفر و به قورچی‌ها معروف بودند، آنها را به تفنگ‌های فتیله‌ای تجهیز کردند. سلاح‌های سواره نظام این عصر شامل شمشیر کج، یک جفت تپانچه، نیزه و تیر و کمان بود. شاه اسماعیل اول برای تعلیم تیراندازی با تفنگ به سربازان ایرانی، مربیان فرانسوی و انگلیسی را به کار گرفت. در این دوره ۶هزار قبضه تفنگ از انگلیس وارد شد تا تفنگ‌ها را از روی آنها بسازند. به نوشته راجر سیوری، مورخ و ایران شناس، ایرانیان در زمان حکومت شاه اسماعیل از تفنگ‌های فتیله‌ای استفاده می‌کردند. تفنگ‌های ایرانی (عجمی) دارای برد زیادی بود و لوله آن به‌طرز خاصی به قنداق بسته می‌شد. وین چنتو دالساندری هم درباره سلاح سربازان صفوی مطالب مهمی نوشته است: »تفنگداران ایرانی، مسلح به تفنگ‌هایی هستند که عموما طول‌شان معادل ۶ وجب و فشنگی که داخل لوله تفنگ می‌نهند، بسیار کوچک است و وزنش از ۱۷ مثقال تجاوز نمی‌کند.« این بخش از نوشته‌های دالساندری از این جهت جالب است که برای نخستین بار در تاریخ صفویه و پیش از آمدن برادران شرلی و تهیه توپ و تفنگ، به وجود هنگی از تفنگداران ایرانی و مهارت آنان در تیراندازی با این سلاح آتشین اشاره می‌شود. پیش از مرگ شاه اسماعیل اول، سپاهیان ایران از تفنگ استفاده می‌کردند و عده‌ای از نیروهای صفوی مستقر در پادگان هرات، نیروهای عبدالله خان ازبک را با تیر و تفنگ عقب نشاندند. تلاش جدی برای تجهیز قشون ایران به سلاح آتشین، در زمان شاه اسماعیل اول و احتمالا حتی قبل از جنگ چالدران آغاز شد و پس از گذشت یک دهه، در سال‌های نخست سلطنت شاه طهماسب اول، آثار خود را نمایان ساخت. توپچیان و تفنگچیان ایران دارای واحدهای مستقلی بودند؛ چنانکه یکی از عوامل پیروزی سپاه ایران بر ازبکان و اخراج آنان از هرات استفاده و مهارت زیاد در کاربرد سلاح‌های آتشین بوده است. در اواخر سال ۱۰۰۶هجری قمری (مصادف با ۱۵۹۸ میلادی) دو برادر انگلیسی به نام‌های سرآنتونی شرلی و رابرت شرلی به همراه یک گروه ۲۶نفری که تمامی آنها نظامی بودند، به قزوین وارد شدند و نزد شاه عباس صفوی رفتند و خود را به‌عنوان دو نفر از نجبای انگلیسی که مایل به خدمتگزاری به او هستند، معرفی کردند. ازآنجا که همراهان برادران شرلی همگی اهل نظام بودند وچند تن از ایشان به اصول توپ‌ریزی و اسلحه‌سازی آشنایی داشتند، ساخت توپ و تفنگ در ایران رونق بیشتری گرفت. با آمدن برادران شرلی و همراهانشان، الله‌وردی خان که فرمانده قوای سلطنتی بود، به سمت فرماندهی در ارتش و تهیه سلاح گرم منصوب شد و کارخانه‌های اسلحه‌سازی را در اصفهان بنیان گذاشت.
یکی از سلاح‌های مورد استفاده در آن زمان، تفنگ‌های سرپر قلعه‌ای با لوله هشت ضلعی بود که توسط صنعتگران ایرانی ساخته شده بود که نسخه اصلی آن از تفنگ‌های انگلیسی برداشته شده بود و بسیار سنگین، بلند و با لوله‌های ضخیم ساخته می‌شد و جنس باروتدان آن از فلز یا پوست آهو بود. تفنگ‌های قلعه‌ای روی دیوار قلعه نصب می‌شد و هنگام شلیک تعداد زیادی ساچمه درشت به‌طرف دشمن پرتاب می‌کرد. همچنین تفنگ بزرگ و سنگینی به نام شمخال وجود داشت که قطر دهانه لوله آن حدود ۲۵ میلی‌متر بود و به سبب سنگینی‌اش، دو شمخالچی آن را حمل می‌کردند. از شمخال‌ها بیشتر در دژها و برج و باروی شهرها استفاده می‌کردند. شخص استفاده‌کننده از این سلاح می‌توانست آن را به خوبی در مقابل شانه‌اش نگه داشته و شلیک کند. در همان حال او می‌توانست به موازات لوله تفنگ نشانه‌گیری کند. دلیل نامگذاری این تفنگ به شمخال، خمیده بودن قنداقش بود. به‌طور کلی بعد از احداث نخستین کارخانه اسلحه‌سازی در ایران، صنعتگران تلاش کردند تا استادی خود را در ساختن تفنگ‌های سرپر فتیله‌ای به نمایش بگذارند.
تفنگ‌ها و تپانچه‌های سرپر فتیله‌ای :اساس کار این سلاح ها، انفجار باروت در لوله و پرتاب گلوله یا ساچمه به سمت هدف بود. در این زمان لوله تفنگ را از فلز برنج می‌ساختند که به دلیل مقاومت کم این فلز، مجبور بودند ضخامت لوله را زیاد در نظر بگیرند که این امر به نوبه خود موجب سنگینی بیش از حد سلاح می‌شد. در تفنگ‌های سرپر فتیله‌ای، باروت سیاه را با پیمانه به داخل لوله می‌ریختند، سپس روی آن را پارچه یا نمد گذاشته و با میله فلزی (سنبه) می‌کوبیدند، سپس گلوله یا ساچمه ریخته و روی آن نیز پارچه یا نمد می‌گذاشتند و با کمک شعله یا فتیله‌سوزان از سوراخ ته لوله، باروت را منفجر می‌کردند. مطابق آنچه در برخی سفرنامه‌های دوره صفوی درباره تفنگداران و روش استفاده از تفنگ آمده است، سربازان تفنگ دار فاقد زره بودند و سلاح‌شان تفنگ و قداره بود. شلیک با تفنگ کاری بسیار دشوار بود و برای آنکه به راحتی و با دقت تیراندازی کنند، تفنگ را روی پایه‌ای قرار می‌دادند.
دوران سلسله افشاریه :در اوایل دوران افشاریه، به تدریج با تکمیل این سلاح ها، برای راحتی نشانه‌روی و سهولت کار، چخماق ابداع شد. فتیله روشن روی چخماق قرار می‌گرفت و هنگام شلیک، آتش فتیله با سوراخ مخزن باروت تماس یافته و تفنگ شلیک می‌شد. روشن نگه داشتن فتیله و منتظر فرصت تیراندازی بودن، مخصوصا در هوای بارانی، کاری دشوار و گاهی ناممکن بود. به همین دلیل به تدریج تفنگ‌های فتیله‌ای جای خود را به سنگ چخماقی داد. در این نوع تفنگ‌ها، سنگ چخماق بعد از کشیدن ماشه به فلز جلوی سوراخ باروت ساییده می‌شد و جرقه حاصل، باروت را آتش می‌زد. سلاح‌های گرم اصلی نظامیان این عصر عبارت بود از: توپ، خمپاره، زنبورک، تفنگ فتیله‌ای و چخماقی و تپانچه.
دوران سلسله زندیه :نظامیان دوران زندیه نیز مانند دوران صفویه و افشاریه شامل چند گروه پیاده‌نظام و سواره‌نظام، گارد، نیروهای نامنظم و توپخانه بودند. سلاح‌های اصلی این دوره عبارت بود از: تفنگ سرپر فتیله‌ای و چخماقی، نیزه، خنجر، گرز و شمشیر. با اختراع چاشنی، تفنگ‌های سرپر تکمیل و تبدیل به سلاحی شد که مدت‌ها در میادین جنگ و شکار مورد استفاده قرار گرفت. دود حاصل از تیراندازی، بوی باروت سیاه و مراحل پر کردن تفنگ از ویژگی‌های این نوع سلاح بود. باروت مورداستفاده در تفنگ‌های سرپر، باروت سیاه است که از نیترات پتاسیم (شوره)، پودر زغال و گوگرد تهیه می‌شد. در این تفنگ‌ها به دلیل استحکام کم لوله هرگز نباید از باروت بی‌دود استفاده می‌شد. باروت سیاه سرعت اشتعال کمتری داشته و به همین دلیل لوله تفنگ‌های سرپر را بلند درست می‌کردند تا شتاب لازم به گلوله داده شود. سلاح‌های سرپر سیستم چاشنی از مدل‌های انگلیسی که در کارخانه جیمز ویلینکسن ساخته شده بود، کپی‌برداری شد.
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۰۶ اسفند ۱۳۹۳ ساعت ۶:۳۷ ق.ظ
