تاریخچه سلاح آتشین ازشاه اسماعیل تا پهلوی

قسمت آخر
گروه تاریخ:دوران سلسله قاجار :بنیانگذار این سلسله آغامحمد خان قاجار بود و پس از او به ترتیب فتحعلی شاه، محمدشاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه بر تخت سلطنت تکیه زدند. در اواخر حکومت آغامحمدخان، چند تن از افسران روسی که به ایران آمده بودند، توسط شاه قاجار ماموریت یافتند تا در شهر قزوین به تعلیم و تربیت قوای نظامی بپردازند.
این افسران روس بعد از برادران شرلی (در زمان شاه عباس صفوی) اولین افراد خارجی بودند که به تعلیم قوای ارتش ایران گمارده شدند. در این زمان سلسله قاجار با دنیای غرب آشنا شد. بازسازی ارتش ایران با روش مشق جدید و تجهیز آنها به جنگ‌افزار نوین اروپایی نیز از زمان فتحعلی شاه در قرارداد نظامی‌اش با ناپلئون بناپارت، امپراتور فرانسه آغاز شد. در دوره فتحعلی شاه، اسلحه و مهمات فراوانی برای قشون ایران خریداری شد. همچنین یک هیات ۲۷ نفره از درجه‌داران و افسران فرانسوی جهت تعلیم نظامیان به ایران آمد.
این هیات یک کارخانه توپ‌ریزی در اصفهان و یک زرادخانه در تهران دایر کرد. عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه، به بررسی جزئیات ساختمان سربازخانه‌ها، زرادخانه‌ها و کارگاه‌های اسلحه‌سازی و باروت‌کوبی، توپ‌ریزی و برقراری انضباط و تغییر لباس نظامیان اصرار داشت.
در این دوران علاوه بر استفاده از افسران فرانسوی و انگلیسی، تلاش شد با اعزام دانشجو به خارج از کشور، از دانش فنی آنها نیز در گسترش صنایع نظامی استفاده شود. محمد شاه در دوران ۱۵ ساله حکومت خود به دلیل درگیری با شورش‌ها و دخالت عثمانی‌ها، انگلیسی‌ها و روس‌ها فرصت چندانی برای ادامه اصلاحات در ارتش نیافت.
در زمان او نیز از مربیان روسی و انگلیسی در تعلیم نظامیان کمک گرفته شد و نیز تجهیزاتی از انگلستان خریداری شد. در دوره ناصرالدین شاه، سلاح‌های خودکار یا به اصطلاح مسلسل وارد ایران شد که از جمله آنها می‌توان به مسلسل‌های نوردن فلت-هاچکیس که از کشورهای فرانسه و انگلستان خریداری شده بود، اشاره کرد.
در این دوران سلاح‌های با لوله خان‌دار خریداری شد که افزایش برد و دقت تیراندازی را در پی داشت و مقدمه‌ای برای ساخت لوله‌های خان‌دار در ایران شد. سلاح‌های مورد استفاده سربازان در این دوره تفنگ‌های فتیله‌ای، چخماقی، اشنایدر، مارتینی، روسی، ورندل، پروسی، گاللین، شاسپورت، بردان و مگزین بود.
دوران سلسله پهلوی :پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه، کارخانه‌های اسلحه‌سازی و مهمات‌سازی با نام قورخانه در ایران راه‌اندازی شد.
در این دوران اکثر سلاح‌های نظامیان، قدیمی، مستعمل و فرسوده بود و هر از چند گاهی نیاز به تعمیر و مرمت پیدا می‌کردند که مسوولیت این کار بر عهده قورخانه بود. تشکیلات قورخانه هم به مانند تشکیلات نظامی بود که شامل قنداق‌سازی، تفنگ‌سازی، مدرسه، آهنگری، ریخته‌گری، تلگراف‌خانه، فشنگ‌سازی، اداره مرکزی و… بود و در راس آن، ارباب مناصب و سپس اصناف صنعتگر و دیگر کارکنان در رده‌های بعد قرار داشتند.
سرپرستی قورخانه را مقام سرتیپ عهده‌دار بود. در طی هشت سال، تعداد ۶۰۰ توپ برنزی، ۲۰۰ خمپاره، توپ کوچک، تفنگ چخماقی و مقادیر زیادی مهمات در قورخانه تولید شد.
تشکیلات سازمانی قورخانه :یک نفر سرتیپ، یک نفر سررشته‌دار، ۴ نفر یاور، ۶ نفر سلطان، ۲ نفر نایب اول، ۸ نفر نایب دوم، ۸ نفر وکیل، یک نفر مشرف و ۶۳ نفر صنعتگر و دیگر کارکنان. در روز هفتم بهمن ماه سال ۱۳۰۹ در پی یک بررسی طولانی، رضاشاه موافقت کرد هیاتی به نام »تفتیش و خرید اسلحه« به چکسلواکی فرستاده شود. ۴۷ صندوق تفنگ برنو و ۴۸ صندوق‌ ساز و برگ چرمی توسط این هیات خریداری و به ایران آورده شد. آزمایش‌ها روی تفنگ‌های ماوزر vz. 24 صورت گرفت (vz مخفف vzor به معنای مدل و ۲۴ نشان دهنده سال طراحی سلاح یعنی ۱۹۲۴ است) و ستاد ارتش به آن نمره قبولی داد.
از آن پس ماوزر که تولید انبوه آن از سال ۱۸۹۸ در ابرنادورف آلمان آغاز شده و به‌عنوان دقیق‌ترین و خوشدست‌ترین تفنگ سبک به کار رفته بود، جای تفنگ‌های روسی و انگلیسی و… را در ارتش ایران گرفت. کارخانه ماوزر بعدا شعبه خود را در شهر »برنو«واقع در ایالت مواویای چکسلواکی دایر کرد و دولت ایران که مشتری کمپانی اشکودا بود ترجیح داد که تفنگ‌های ماوزر ساخت شهر برنو (Brno) را خریداری کند و از آن پس در ایران نام »برنو« بر تفنگ‌های ماوزر گذارده شد. این تفنگ‌ها پنج تیر و تک تیر بودند.
صنایع مسلسل‌سازی (جنگ‌افزار‌سازی) :در هفتم مردادماه ۱۳۱۲ در شهر برلین آلمان قراردادی بین دولت ایران و کارخانه فریتس ورنر آلمان مبنی بر تاسیس کارخانه اسلحه‌سازی با ظرفیت اولیه تولید ۲۵ قبضه تفنگ برنو به امضا رسید. در سال ۱۳۱۴ کارخانه در محل قورخانه آغاز به کار کرد و به مرور با تکمیل ماشین‌آلات و تغییر مکان آن به محل فعلی (خیابان پیروزی) در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ تعدادی پرسنل متخصص کار با ماشین‌آلات به کار گرفته شدند. در تیرماه سال ۱۳۱۷ به منظور افزایش سقف تولید سالانه ۱۲۰۰ قبضه مسلسل سبک و ۳۰۰ قبضه مسلسل سنگین، تجهیزات بیشتری در صنایع مسلسل‌سازی نصب شد.
در سال ۱۳۲۰ با توجه به وقایع جنگ جهانی دوم و در پی اعلام بی‌طرفی ایران، محل صنایع مسلسل‌سازی به قرارگاه نیروهای هندی و لهستانی تبدیل شد که حاصل آن اشغال، وارد آمدن خسارات بسیار سنگین به ساختمان‌ها و ماشین‌آلات بود.
پس از تخلیه نیروهای هندی و لهستانی و سقوط هیتلر، در سال ۱۳۲۵ در اوایل سلطنت محمدرضا شاه، قراردادی بین ایران و روسیه مبنی بر تولید مسلسل سبک P.P.Sh منعقد شد. در کنار تولید این سلاح، در سال ۱۳۲۹ صنایع مسلسل‌سازی موفق به تولید ۱۶ قبضه مسلسل برنو شد. به دلیل نیاز روزافزون نیروهای نظامی به سلاح‌های پیشرفته و در عین حال قوی‌تر و مدرن‌تر، در شهریور ۱۳۴۵ قراردادی بین تسلیحات ارتش ایران و شرکت فریتس ورنر آلمان جهت ایجاد و تکمیل تاسیسات و توسعه کارخانه‌های موجود منعقد شد که مفاد آن به شرح زیر بوده است:
۱- قرارداد ساخت و تولید سالانه ۴۰۰۰۰ قبضه تفنگ G3
2- قرارداد ساخت و تولید سالانه ۶۰۰۰ قبضه تیربار MG3 با لوله کرم شده و لوله یدکی
۳- اعزام ۲۰ نفر متخصص به مدت ۳ سال به ایران جهت نصب و مونتاژ تاسیسات
۴- تحویل کلیه ماشین‌آلات و وسایل و لوازم فنی از جانب شرکت مزبور
۵- تحویل نقشه‌های دوپایه، قنداق کشویی و سه پایه سنگین به صورت رایگان و آموزش ۲۰ نفر از افسران و استادان به مدت یک سال در آلمان
در سال ۱۳۵۶ قرارداد دیگری با همان شرکت آلمانی منعقد شد که براساس آن سالانه ۲۰۰۰ قبضه موشک‌انداز RPG چهل میلی متری تولید گردد که ۵۰ قبضه آن ساخته شد اما همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی و تعطیلی صنایع، ادامه تولید متوقف شد. پایان