انسان توپلولوق‌لاریندا عصبیت و مدنیت مسئله‌سی
بیراینجی بولوم
آنادیلیمیز: ایلک باش‌دا بوتون حئیوان‌لاری یاشام طرزی باخیمیندان ایکی بؤلومه بؤلمک اولار؛ تک یاشایان‌لار و توپلو یاشایان‌لار. اؤرنک‌ایچین قورد بیر توپلو یاشایان حئیوان، آما آیی بیر تک یاشایان حئیوان‌دیر و‌هابئله. انسان دا بوتون غریزه‌یه باغلی اولان یؤن‌لردن (یئمک ایچمک، یاتماق، قورخماق و س) باشقا حئیوان‌لارلا اورتاق بیر حالی وار؛ یعنی انسان دا بیر جور حئیوان‌دیر، آما اسکی فیلسوف‌لارین دئدیگی کیمی»ناطق حئیوان«. البته بورادا »ناطق« سؤزوندن مقصد ساده‌جه دیل نوطقو و دانیشماق گوجو دئییل، دوشونمک و ایچ نوطقو گوجودور. ایندی باخالیم کی انسان تک یاشایان بیر حئیوان‌دیر یوخسا توپلو؟ و بو یاشاماق طرزی اونون غریزه‌سینده وار یوخسا اؤز یاشاماق طرزینی اؤز عقلی و دوشونجه‌سی‌ایله سئچیر؟ آرکولوژی، تاریخ و سوسیولوژی بیلیم‌لری کسین‌لیک‌له تاریخین هئچ بیر دؤنمینده هئچ بیر جوغرافیادا تک یاشایان انسانین اولماماغین بیزه اثبات ائدیر. قوزئی آذربایجانین آزیق کؤهولو و زنگانین ماهنشان بؤلگه‌سینده یئرله‌شن قاطیرچی دربندینده اولان کؤهول کیمی‌کؤهول‌لرده باقی قالان انسان یاشامی‌اثرلری انسانین تاریخ بویو توپلو شکیل‌ده یاشادیغین بیزه اثبات ائدیر. بس انسان‌دا باشقا حئیوان‌لار کیمی‌اؤز غریزه‌سینده اولان حؤکمه تابع اولاراق تاریخ بویو توپلو یاشاییب و یاشاییر، آما ساده‌جه توپلو یاشاماق غریزه‌سینده توپلو یاشایان حئیوان‌لارلا فرق‌سیز اولسادا، یاشادیغی توپلومون سئچمه‌سینده اونلار کیمی‌تام اولاراق غریزه‌سینه تابع دئییل.
حئیوان‌لارین بیر آرایا گلیب بیر توپلوم یاراتماق‌لارینا ساده‌جه بیر نوع‌دان اولماق‌لاری یئترلی‌دیر. بس توپلو یاشایان حئیوان‌لارین توپلومو تاریخ بویو هئچ بیر دَییشیکلیک گؤرمه‌دن نئچه مین بلکه ده میلیون ایل بوندان اؤنجه نئجه‌ایمیش‌سه ایندی‌ده ائله‌دیر. باشقا سؤزده توپلو یاشایان حئیوان‌لارین توپلومسال حیات‌لاری‌نین قایناغی ساده‌جه و ساده‌جه غریزه اولدوغو و اونلارین هر جور فکر و دوشونجه‌دن محروم اولدوق‌لاری‌ایچین، توپلوم‌لاری و توپلومسال حیات‌لاری تاریخ بویو هئچ بیر دَییشیک‌لیگی تجربه ائتمه‌ییب ائتمه‌یه‌جک‌دیر. آما انسان تاریخین سحر چاغلاریندا توپلو یاشاماق طرزینی سئچمَک‌ده غریزه‌سینه تابع اولموش‌سا دا تاریخ اوزرینده زمان کئچیشی‌ایله غریزه‌سی‌نین چوخ دار و خیرداجا قالیبیندن چیخاراق چئشیدلی توپلوم‌لار یارادیب توپلومسال یاشاماغیندا چوخ بؤیوک و فرق‌لی تجربه‌لر قازانیب قازانماق‌دادیر.
توپلو یاشایان حئیوان‌لارلا انسان آراسیندا اولان اورتاق توپلوم تَمَلی نسل و سوی بیرلیگی‌دیر. یعنی تاریخین ان قدیم عصرلرینده نئچه انسانی بیر آرایا گتیریب اونلاری بیر کیچیک توپلوم قورماغا یؤنَلدن اورتاقیلق، عرق، سوی و نسل بیرلیگی اولموشدور. همن ایندی اؤز دئییمیمیزده فامیل دئییلن شئی. اول درجه‌ده بیر نفرین نسلیندن اولان انسان‌لار اؤز کؤک بیرلیک‌لرین دوشونه‌رک بو کؤک بیرلیگی (نَسَب) اونلاری بیر- بیرینه باغلاییب بیر توپلوم شکلینه گتیریر ایکینجی درجه‌ده ائولنمک‌لر (سَبَب) بو توپلومون دایره‌سین بؤیودوب اونا یئنی اویه‌لر (عضولر) آرتیریردی. سوسیولوژی علمینده بو اساس‌دا اورتایا چیخان بیر بیریندن آیری بلکه ده چوخو بیر بیرینه رقیب و دوشمان اولان توپلوم‌لارا »طایفا« یا »عشیره« دئییلیر. توپلو یاشایان حئیوان‌لارین‌دا توپلوم سیستم‌لری همن عشیره اساسیندا اولموشدور و بو حئیوان‌لار بوتون تاریخ بویو دونیانین هر بیر یئرینده نسل و سوی اساسیندا یارانان عشیره‌ده یاشامیش‌دیرلار یاشاماق‌دادیرلار و یاشایاجاق‌‌لار و دئدیگیمیز کیمی‌هئچ بیر دَییشیکلیک و گلیشمه‌نی تجربه ائتمه‌ییب ائتمه‌یه‌جک‌لر، آما انسان تاریخ بویو چئشیدلی جوغرافیالاردا یاشادیغی عشیره سیستم‌لریندن چیخاراق چوخلو دَییشیک‌لیک‌لر و گلیشمه‌لری تجربه ائتمیشدیر.انسان توپلوم‌لاری عشیره سیستمیندن چیخاراق چوخلو دَییشیک‌لیک‌لر یاراتدیق‌لارینا رغماً نئچه مین ایل عشیره سیستمی‌اساسیندا یاشاییب، دولت‌لر قوراراق بؤیوک بؤیوک باریش‌لار و ساواش‌لارا قاتیلمیش‌دیرلار. اسکی انسان »بیز« دئیه اؤز باغلی اولدوغو، اونا گووَندیگی و اونو اؤز کیملیک قایناغی بیلدیگی توپلولوق، اوندا دوغولوب اونون بیر اویه‌سی اولدوغو طایفاسی و عشیره‌سی‌ایدی و »اونلار« یا »باشقالاری« دئیه اؤز عشیره‌سی و طایفاسینا رقیب بلکه‌ده دوشمان دوشوندوگو توپلولوق‌لار باشقا طایفالار و عشیره‌لر. بو عشیره و طایفا سیستمی‌انسان توپلومسال تاریخی‌نین ان اسکی قورولوشودور. انسان توپلومسال حیاتی نئچه مین ایل بو طایفا و عشیره سیستمی‌اساسیندا یؤنَدیلمیش‌دیر. بو توپلوم سیستمی‌اؤزل‌لیک‌له کؤچری و داها سونرالار کند شکلینده یاشایان توپلوم‌لارین اساس قورولوشو اولموشدور و سونرالار شهرلرین ایاق توتوب گوجله‌نیب گلیشمه‌سی‌ایله یاواش- یاواش پوزولماغا باشلامیش‌دیر، آما بیر چوخ یئرلرده حتی شهرلرده طایفا و عشیره سیستمی‌اساسیندا قورولوب یؤنَدیلمیش‌دیر. اؤرنک‌ایچین بیزیم تاریخیمیزدا شهرلرین چوخو نئچه آیری و بیر بیریندن آرالی و حتی بیر بیرینه دوشمان اولان »محله«دن تشکیل اولوردو و هر »محله« نئچه ائو، مسجد، حامام و توکان- بازاردان یارانیردی و هر «محله» بیر طایفا و بیر شهر بیر بیرینه رقیب و حتی دوشمان اولان نئچه طایفانین اوتوراغی‌ایدی، آما گئت-گئده شهرلر بؤیویوب گلیشدیک‌جه بو سیستم پوزولماغا باشلادی.
طبیعی کی تَمَل و کؤکو عشیره و طایفا اولان توپلومون هر بیر یؤنو بو تَمَلین اساسیندا اویغولانیب دوزنله‌نر. بو یؤن‌لر و یؤنَتیم‌لرین ان اؤنملی‌سی توپلومون اداره سیستمی‌و حکومت‌دیر. طایفالیق بیر توپلوم‌دا هر طایفانین اداره ائدن‌لری یاشلی‌لار و آغ ساققال‌لار، نئچه طایفادان اولوشان قبیله‌نین اداره ائدن‌لری یاشلی و آغ‌ساققال‌لار شوراسی و ان باش و یوکسک سویه‌ده توپلوما حاکم اولان ان گوجلو طایفا و یا قبیله اولوردو. بئله بیر حکومتین باشیندا اولان شخصین اؤز طایفاسی و طایفاسی اویه اولان قبیله‌نین ایچینده قازاندیغی اقتدارین قایناغی ده‌ده بابا باشقان‌لیق ارثی، اردو گوجو و بعضاًده بیر آز دا شخصی کاریزماایدی. »ماکس‌وبر« بئله بیر حاکمیت سیستمینی »پاتریمونیال« آدلاندیریر. »ابن‌خلدون« اؤز مشهور »العبر« کتابیندا طایفا و قبیله بیرلیگی و او بیرلیک‌دن قایناقلانان گوجو »عصبیت« آدلاندیریر. »عصبیت« عربجه‌ده انسانلارین بیر شئی‌یه شدت‌له باغلی اولوب اونو قوروماغا و حتی اونون یولوندا جانین فدا قیلماغا حاضر اولماق آنلامیندادیر و ابن خلدون توپلومسال آنلام‌دا دئدیگی »عصبیت« طایفا و قبیله بیرلیگی و اوندان قایناق‌لانیب دولت و حکومت قورماغا سونوجلانان (نتیجه وئرن) بیرلیک گوجودور.آسیا و آفریقا تاریخی دولودور بئله بیر طایفا- قبیله‌لیک توپلوم‌لار و و اونلارین بیرلیگی یا ابن خلدون‌جا اونلارین »عصبیت«یندن قایناقلانان حکومت‌لرله. اؤزل‌لیک اورتا و باتی (غرب) و گونئی باتی (جنوب غرب) آسیانین ان تانینمیش ایکی قومو یعنی بیز تورک‌لر و عرب‌لرین تاریخی باشاباش طایفا، قبیله و قبیله‌لر کنفدراسیونوندان یارانان دولت‌لر و اونلارین چالیشمالار، ساواشما‌لار و باریشما‌لاری‌نین تاریخی‌دیر.
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۱۴ دی ۱۳۹۸ ساعت ۸:۳۹ ق.ظ
