آذربایجان یوردوندا بایرام دبلری
آنادیلیمیز: محتشم آذربایجان یوردوندا یایلا قیشین هاوا و طبیعت دورومو باخیمیندان دییشیک‌لیگی گؤستریر کی یازین یولدان یئتمه‌سی بو یئرده یاشایانلاری دریندن دوشوندوروب سئویندیرمیشدیر. یازین طراوت‌له شنلیک گتیرمه‌سی اوچون اونون باشلاندیغی گون زردوشت دینینه باغلی اولان اهورامزدایا عایید عنصرلریندن اولموشدور. عادت و دبلرله دولو اولان، کؤکو چوخ اسکی زامانلار میلاددان نئچه مین ایل قاباغا قاییدان نوروز بایرامین بیر سیرا زردوشت دینیندن قالمیش، بعضیلری ایسه بوتون تورک ائللری دئمک یئرلی تورکلر، اورتا آسیا تورکلری و اورادان آذربایجانلا همدان تورپاغینا گلیب یئرلشمیش تورک سویلو ائللرین عادت و رسملری بیلمیشدیلر.
نوروز بایرامی بعضی بیلگینلرین نظریجه کؤکونده اوغوز بایرامی اولموش سونرالار گئت- گئده بو گونکو دوروما دوشموشدور. نوروز شیمال یاریم کؤره‌سینده یازین باشلاندیغی گئجه- گوندوز برابرلیگی گونونده کئچیریلیر. بیر سیرا ائللر یازین یولدان یئتمه‌سین طبیعتین یئنی‌دن جانلانماسی ایله باغلامیش اونا عایید اؤزل شنلیک مراسیملر کئچیرمیش و بیر بایرام کیمی آدلاندیرمیشلار. باهار بایرامیندا بیر عادت اولاراق یازین گلمه‌سینی، طبیعتین یئنی‌دن جانلانماسین قارشیلاماق اوچون سومنی گؤیردیلیر. سومنی گؤیردن قادینلار یولدان یئتن یئنی ایله برکت، بوللوق آرزیلامیش، بایراما دؤردو هفته قالمیش، هر چرشنبه آخشامی اؤزونه مخصوص دبلرله کئچیریلیر. سون چرشنبه تونقال قلاماقلا نغمه‌لر اوخونور. اودلا گونشه اولان ایناملارینی ایفاده ائدیلیر. بوتون بو کئچیریلن دبلر ایسلامدان چوخ- چوخ قاباق وارلیق تاپمیش قدیم شرق عنعنه‌لرینین داوامی اولان عادتلردیلر. نوروز بایرامی هله یولدان یئتیشمه‌میش عادت اوزره ائوده، حیط‌ده آبادلیق، تمیزلیک ایشلری آپاریلیر. آغاج اکیلیر. گؤی بئجردیلیر. عائیله عضولری چیرمالانیب سیل- سوپور ائتمک‌ده، ائوین بوتون یئرلرینین ایچه‌ری ائشیکلی توزونو آلماقدا ائو قادینینا یاردیم ائدیرلر. قاب- قاج، دوشنکلر و هامی نسنه‌لر یویولوب یئرینه دوزولور. تمیزلیک ایشلری سونا چاتدیقدا هر یئر گولابلانیب بایرامی قارشیلاماق اوچون باشقا حاضیرلیقلار ائدیلیر. بایرام گونو شیرینی ایله پلوو پیشیریلیر، چئشیدلی بویاقلارلا یومورتالار بویانیر، خونچالار بزه‌نیر، شام یاندیریلیر. حوضورلو یئرلره گئدیلیر. کوسولولر باریشیر، قوهوم- اقریبا – قونشولار بیر- بیرینین ائوینه قوناق گئدیر. پایلار گؤندریلیر. عوموم خالق تازا پالتار گئییب شنلیکلر ائدیلیر. اینسان یاشاییشیندا اؤنملی یئری اولان دؤرد عنصر»سو، اود، یئل، تورپاق« تورکلرین ایچینده وارلیق سیمگه‌سی کیمی قوتساللاشیب دَیه‌رلنمیشدیر. اولو آتا- بابالاریمیز قیش فصلینین سون دؤرد چرشنبه‌سینین هر بیرینه آد آپاردیغیمیز دؤرد عنصرین آدین قویوب ایل سونا چاتاندا او چرشنبه‌لری طنطنه‌لی مراسیملرله کئچیرمیشلر.
طبیعته یئنی‌دن جا وئرن حیات سیمگه‌سی اولان »سو« آدی ایله ایلک هفته‌نی (سو چرشنبه‌سی) آدلاندیریب بوزلا قارلارین یاواش- یاواش اریییب سویا دؤنمه‌سین طبیعته یئنی حیات باغیشلایان بیلیبلر.بعضی یئرلرده (خیر چرشنبه) ده دئییرلر. بو هفته چوخلو کندلرده جولا قازیب تینگ اکرلر، یئر سوروب یاز اکینی اکرلر. مرجی، نوخود، یاز آرپاسی، کوروشنه، یونجا، شنبله اکرلر.»اود« ایستیلیک گتیریب ایشیقلیق پایلاییب طبیعته یئنی روح وئردییی اوچون ایکینجی هفته‌نی (اود چرشنبه‌سی) آد وئریبلر.بو هفته‌یه ( گوله چرشنبه)ده دئیینلر وار.
بو گون گؤی بئجرتمه‌یه ال قاتماق گونودور. بعضی کندلرده بئله گونده یئرلی آداملار ساری تیکان، چالقی تیکان و اودون ییغیب آخیر چرشنبه تونقال قالاماق اوچون حاضیرلیق ائدرلر. اولو بابالاریمیز بئله اینانیرمیشلار؛ اودلا گونشه هر نه قده‌ر تقدوس وئردیکجه طبیعت او اؤلچوده تئز ایستیله‌شیب انسانلارا سعادت گتیره‌ر. اوچونجو هفته »یئل« یولدان چاتیب آز زاماندا بوتون یئرلری دولانیب تورپاغی قیش یوخوسوندان آییتدیغی اوچون (یئل چرشنبه‌سی) آدلانیب. بو هفته بویو چوخلو یئرلرده خالق دیرناقلارینی توتوب، ساچلارینی قیسالدیب، هابئله مال- داوارین قویروقلارینی وورارلار. اؤلکه‌میزین بعضی یئرلرینده بو چرشنبه (کوله چرشنبه) آدلی ایله ده تانینیب.
ایلین سون هفته‌سی تورپاق، اود، سو ویئل گوجو ایله یئنی‌دن جانلانیب بیر داها آییلدیغینا گؤره (تورپاق چرشنبه‌سی) آد وئریلیب. (آخیر چرشنبه) بوتون ائللر تورپاغین آییلماسین بوللو مر اسیملرله قارشیلاییب، قیشین آغیر گونلرین دالدا قویوب طبیعتین سخاوتلی قوجاغینا قوناق گئتدیکلرین بیر- بیرلرینه تبریک دئییب بئله اوخویارلار:
سو گلدی‌ها! اود گلدی‌ها! یئل گلدی تزه عؤمور، تزه تاخیل ایل گلدی.
آنا طبیعت ال آچیقلیقلا نعمت دولو قوجاغین ائللره ارمغان گتیردیکده هامی بو دورومو سئوینجله قارشیلاییب اویناماغا گلدیکده شنلیک دولو مراسیملر یولا سالیرلار. آرتیرمالییام اوسته آچیقلاندیغی دؤرد چرشنبه اوزون ایللر بویوندا گئت- گئده اؤز نه‌دنین الدن وئرسه‌ده بو گون خالقیمیز اونلارا عایید اولان دب‌لرین هامیسینی ایلین سون چرشنبه‌سی (تورپاق چرشنبه‌سی) گونو بیرلیکده کئچیریرلر. کئچمیشلر قورونوب ساخلانان، بیزلره میراث قالان، بوگون ائللر آراسیندا طنطنه ایله کئچیریلن بعضی عادت- عنعنه‌لر آشاغیدا آچیقلانیر.
گؤی بئجرلتمک: بیر آز بوغدا یامرجیمک ایسلادیلیب جوجرمک اوچون پارچا آراسیندا ساخلانیلیر. جوجریب یاشیللاشاندان سونرا اونلاری چئشیدلی قابلارا تؤکوب اوستو اؤتولور. اوجالسین دییه هر گون دیبینه سو وئریلیر، بیر آز بوی آتاندان سونرا اورتویو گؤتوروب دؤوره‌سینه قیرمیزی پارچا توتولور. چوخ ائولرده قولپو اولمایان ساخسی قابلارین دؤوره‌سینه پارچا سه‌ریلیب اوستونه قاباقدان ایسلانمیش زیه‌رک یاخیلیب، هر گون قابین ایچینه سو تؤکورلر، نئچه گون سونرا زیه‌رکلر جوجه‌ریب یاشیللاشارکن گؤزه‌ل دوروم تاپیر. بئجردیلمیش گؤیلری بایرام گونو یئدی سین سوفره‌سینه قویوب اون اوچ گون قورویوب ساخلایاندان سونرا یازین اون اوچونجو گونو چول- باییران چیخاندا اونو آخار سویا آتارلار.
آتیل- ماتیل چرشنبه، باختیم آچیل چرشنبه:
ایلین سون چرشنبه‌سی سحر ائرکن آذربایجانین چوخلو کندلرینده مال- حیوانی سووارماق اوچون چایا آپارارلار. بئله بیر اینام وار کی بو گون سحر مال- داوار سووارماق اونلارین جانیندان قادا- بالانی اوزاقلادیب بوللوق گتیره‌ر. اونون آردیجا گئجه اللرینه حنا قویان قیز- گلینلر بولاق باشینا گئدیب، اللرینین حناسین سودا یووارکن دیرناقلارین توتوب یومنی خوش اولار دیییه ساچلارینین اوجوندان بیر آز کسیب سویا آتارلار.
سونرا گنج قیزلار سودان بو طرف او طرفه هوپپانیب بئله اوخویارلار:»آتیل- ماتیل چرشنبه، باختیم آچیل، چرشنبه« گنج قیزلاردان باشقا سودان هوپپانانلار بو سؤزلری دییه‌رلر:» دیش آغریم، باش آغریم، گؤز آغریم بوردا قالسین.« سوباشینا گئدن قیز- گلینلر آپاردیغی سو قابلارین دولدوروب بیر ایل باشا- باش ایشیقلیق، آیدینلیق، تمیزلیک ایچینده یاشاماق اوچون گتیردیکلری سو قابلارین ائوین بوجاغینا قویوب بایرامین یئدی سین سوفره‌سینده او سودان ایچیب اورکلرین ایشقلادارلار. بعضی یئرلرده بولاقدان گتیریلن سویو ائوین بوجاقلارینا سپیب بئله ایناملاری وار کی او سویون تاثیرینده داها ائولرینده جان اینجیدن بوجکلردن خبر اولمایاجاق. بیر پارا یئرلرده ایسه ائولرده اوجاق اوسته قازان آسیب، بولاقدان گتیریلن سویو قاینادارلار. ایناندیقلارینا گؤره او سو یئرده قویولمامالی و اونونلا یویونمالی‌دیلار. چونکو دئییرلر چرشنبه سویو ایله یویونماق اینسانین بدنینی یونگول و ساغلام ائدر.
چرشنبه بازاری:
چوخ کئچمیش زامانلاردان ایلین سون چرشنبه‌سی هامی بازار گئدیب عاییله عضولرینه چرشنبه‌لیک آلارلار. بوگون هر نه‌دن اؤنملی تازا پالتار آلماق‌دیر. هر کیمسه پولونا قدر عاییله‌سینه تازا سئودییی گئییملر آلار. بازارلار اولدوقجا قالابالیق اولار اوشاقلار اوچون پالتاردان باشقا اویونچاق، بعضی قادینلار دا قیزیل آلیب، چوخلاری ائو نسنه‌لری‌ده آلمیش اولارلار. بو گونون ان اؤنملی آلیناجاغی »چرشنبه یئمیشی« یا »یئددی لوین«دیر. قورو یئمیش، بادام، گیردکان، کیشمیش، نوخود باسلیق، سوجوق و باشقا شب‌چره‌لردن بیر یئره توپلانمیشی چرشنبه یئمیشی آدلانیر. اره گئدن قیزلارا پای آپاریلاندا چرشنبه یئمیشی ده پایین قیراغیندا قویولار. آذربایجانین بعضی کندلرینده چرشنبه یئمیشی اولمادان قووورقا قوورولوب ائوین آغ ساققالی الی ایله ائو آداملارینین آراسیندا پایلانار. بعضی یئرلرده آخیرچرشنبه گونون یئمگی کوفته اولار، کوفته سایسی ائو آداملارنین سایسی جان اولدوغو حالدا بیردانادا آرتیق پیشیریلر کی اونادا “قئییب پایی”دئیلیر، بونو خبرسیزگلن قوناق اوچون پیشیریلر. چرشنبه گونو بیرچوخ یئرده قووورقا دا قوورولار، بو قووورقا ائوین آغ ساققالی طرفیندن ائوآداملارنین آراسیندا پایلانار. بعضی کندلرده بوایش داملاردا و اود تونقالارنین باشیندا گورولر، آغ ساققال کیشی بیر شیش ایله دامین دورد طرفینه بیر جیزیق چکیب قاوورقادان دایره ایچرسینه سپپب سونرا خیر دوعاسی وئرر (بسم آلله الرحمن الرحیم، الهم صلی علی محمد وآل محمد، ائی آللاه انشااللاه، کی محمدین نوروزو، ابراهمین دوولتی، نوحون عومرونو، ساغلیق و بوللوقلا بیزلره و قونشولارمیزا اکرام ایله ، سونسوزلارا اوولاد،جوانلارا ساغلیق، قوجالارا اوزون عومور، ناخوشلار شفا، فاغیرلارا دوولت، پوللولارا کرامت عطا بویور، هامینی بیر بیرینه مهربان ائله، آمین یارب العالمین) دوعادان سونرا بیر اووج قاوورقا و نوخود و مرجی گوتوروب اوزو قیبله یه ساری دوروب نییت ائلیر، تانری هامیا شنلیک، بول روزی قیسمت ائله‌سین، آخیرده بیر اووج قوورقادان دا گویه سپللر و دئیر کی[بودا قوشلارین پایی.] «
بعضی یئرلرده بازاردان اویونچاق آلماق یئرینه، اوشاقلار پالچیقدان فیشقا ایله ماشین یا باشقا اوینادمالی دوزه‌لدیب؛ بایرام گونو یئتینجه اویونچاقلاری ایله اویناییب بویاقلی یومورتادا چاقیشدیرارلار.
اوزوک آتدی:ایلین سون چرشنبه‌سی دبلریندن بیریده »اوزوک آتدی«دیر. اون نفردن چوخ قادین بیر ائوده توپلاشیب، بؤیوک بیر تشتین ایچینه سو دولدوروب اوستون قیرمیزی پارچا ایله اؤرترلر. سونرا هر کیمسه اؤز اوزویون او تشتین ایچینه سالیب سیرا ایله بیر بایاتی اوخویوب؛ اؤزو یا باشقاسی الین اؤرتویون آلتیندان سویا سالیب اوزوکلرین بیرین گؤتوره‌ر، اگر گؤتورولن اوزوک بایاتی اوخویانین اولسا اوخودوغونا گؤره نییتین یوزار. او اوزوک آیریسینین اولسا بایاتی اونون یورومو ایله یوزولار. سو فالی:
چرشنبه گونو قادینلارا مخصوص اولان »اوزوک آتدی« فالیندان باشقا ائولرده»سو فالی«دا توتولار. بیر قابین ایچینه سو دولدوروب اوستون پارچا ایله اؤرترلر. ائو آداملارین هر بیریسی شئودییی بیر شئی مثلا: سانجاق، دوگمه، مینجیق، حالقا و … نسنه‌سین سویون ایچینه آتیب بیر نفر بایاتی اوخویوب کیچیک اوشاقلارین بیریندن ایسته‌نیلر سویا آتیلان شئی‌لرین بیرین چیخارتسین. هر کیمسه اؤز آتدیغی شئی‌یه گؤره اوخونان بایاتینی یوزار. آنجاق بایاتی اوخویانلار چالیشارلار گوزه‌ل، اوره‌یه یاتان، یاشاییشا اومید وئرن سؤزلر دانیشسینار.
قولاق فالی(آچار فالی):
خالق آرا بئله بیر دب وار کی؛ چرشنبه گونو نییت ائدیب بیر آچار یا سانجاغی آیاقلارینین آلتینا قویوب، کیمسه‌لر ایسه یاخالارینا اینه تاخیب دؤرد یولون آیریمیندا، قاپی دالیندا، بعضی یئرلرده دیوار دالیندا، کندلرده داملارین باجالاریندا پوسقودا دوروب دانیشیلان سؤزلره قولاق یاتیردیب ائشیتدیکلری سؤزلری اوره‌کلرینده اولان نییتلرینه گؤره یؤزسونلار. عوموم خالقین بئله دب‌لردن خبرلری اولدوغو اوچون؛ چالیشارلار دانیشدیقلاری سوزلر یاخشی، اوره‌یه یاتان و سئویندیریجی اولسون.
بوغدا آتماق:
ایلین سون چرشنبه‌سی باخت اوستونده اولان قیزلارا »بوغدا آتما« رسمی اوره‌‌ک اوخشایان دب‌لردیندیر. بیر کیچیک یاستی دمیر تیکه‌سی اود اوستونه قویولوب، دمیر قیزاراندان سونرا هر قیز بیر بوغدا نیشانلاییب اونون اوستونه قویار، هانسی بوغدا هامسیندان تئز چیتلاییب اود اوستوندن آتیلسا، او بوغدانی قویان قیز هامیدان تئز اره گئده‌ن اولاجاق.
یئدی‌سین سوفره‌سی:
یئنی ایلین ان گؤزه‌ل دبلریندن بیریده »یئددی سین سوفره‌سی«دیر. دئمک بو سوفره‌نین آذربایجان ائولرینده اؤزل یئری وار. یئنی ایل یولدان یئتیشن زامان بو سوفره هامینین ائوینده آچیلیب، بوتون عائیله عضولری اونو دؤوره‌سینه توپلاشیب بایرام ائدرلر. چوخلو ائولرده اوجاق اوسته قازان یا قابلامادا دولما آسیب، ائولرینه برکت گلسین دئییه، اوتن ایلین ایله یئنی یولدان یئتن ایلن آراسیندا قازان قاینایان حالدا اولار. چوخ ائولرده دولمالارین بیرینین ایچینه دمیر پول قویوب، ایل دَییشیلندن سونرا، دولما یئیینلده، ایناندیقلارینا گؤره؛ »دمیر پوللو دلما« کیمسه‌نین پایینا دوشسه ایلین سونونا‌جان او آدام پوللو اولار. سوفره‌نین ایچینه قویولان سین‌لر بئله اولور:
۱?- سو: حیاتین ان گرکلی اولان ماده‌سی‌دیر. خالقین یاشاییشدا اونون نه قدر اؤنملی اولماسین گؤسترمک اوچون سوفره‌یه قویولان سو قابینا بیر یا نئچه کیچیک قیرمیزی بالیق دا سالارلار.
۲?- سومه‌نی: ایندی‌لر بیر دادلی حالوا کیمی دوشونولسه‌ده کئچمیشده حیاتی یئنیله‌دن سیمگه‌سی وگؤیرتی آنلامیندا ایشله‌نردی. (سومه‌نی ساخلامنی/ ایلده گؤیرده‌رم سنی)
۳?- ساریمساق: بوللو فایدالاری اولان، اینسانین ساغلیق رمزی ساییلان بیر یئیینتی.
۴?- سوجوق: ائولرده پیشیریلن ان دادلی، آغیزلاری شیرین‌له‌دن یئمه‌لی.?- سونبول: برکت، بوللوق و اینسانلارین یئدیگی چؤره‌یین کؤکونون سیمگه‌سی.
۵?- سوماق: خوره‌کلرین دادین آرتیران چاشنیلارین مزه‌لیسی.
۶?- سیرکه: اینسان گؤوده‌سینین مزاج باخیمیندان پیسلیکلرین آرادان قالدیران ماده‌لرین سیمگه‌سی.
نوشته شده توسط admin در یکشنبه, ۲۷ اسفند ۱۳۹۶ ساعت ۶:۳۰ ق.ظ
