آذربایجان موغاملاری قورولوشو
بیراینجی بولوم
فرهاد جعفری
آنا دیلیمیز:آذربایجان موغاملاری موختلیف ایری و کیچیک حیصه‌لره بؤلونور. بونلارین بیر سیراسی اینسترومئنتال شکیلده ایفا اولونور بعضیسی ده ووکال – اینسترومئنتال شکیلده: درآمد، برداشت، مایه، شعبه، گوشه، تصنیف رنگ، آواز و…. بو حیصه‌لر وزن باخیمیندان اوچ دسته‌یه بؤلونورلر: وزنلی(بحرلی)حیصه‌لر: رنگ، دیرینگی، درآمد و تصنیف. سربست وزنلی (بحرلی) حیصه‌لر: شعبه‌لر، گوشه‌لر، مایه، برداشت. قاریشیق وزنلی (یاریم بحرلی) حیصه‌لر: ضربی موغام‌لار او جومله‌دن هئیراتی، اووشاری، قاراباغ شکسته‌سی، عزال و…، موغام‌لارین ریتمیک یئرلری او جومله‌دن راست موغامیندا عشاقین ریتمیک یئری، راهاب موغامیندا مسیحی‌نین ریتم یئری، بایاتی شیرازدا دلربانین ریتمیک یئری، همایون و شوشتر موغام‌لاریندا کیچیک مثنوی و ها بئله دشتی، نوا، افشاری موغام‌لاری‌نین ریتمیک حیصه‌لری و….
شعبه بؤلوم: شعبه؛ عرب سؤزو اؤلموش و آذربایجان تورکجه‌سینده بؤلوم آنلامینی داشیییر. قدیم شرق موسیقی‌سینده شعبه‌لرین سایی ۲۴ اولموشدور، هر بیر موغام ایکی شعبه‌دن عبارت اولموش و نهایتا موسیقی‌ده بیر قایدا اولاراق بیر شعبه‌دن ایکی گوشه وجودا گلیرمیش. میثال: بوسلیک موغامی نوروز صبا و عشیران شعبه‌لرینه بؤلونرمیش و نوروز صبا شعبه‌سی دوگاه و محسنی گوشه‌لرین قورورموش.
آذربایجان چاغداش موسیقی‌شوناسلیغیندا موستقیل، بیتکین و سربست وزنلی اولان و موغام لادلاری‌نین بیرینه اساسلانان موغام پارچاسی، شعبه آدلانیر. میثال اوچون شوشتر موغامیندا ترکیب شعبه‌سی شوشتر لادینا باغلی‌دیر. شعبه‌لر؛ موغامین بینؤورسینی تشکیل ائدیرلر. میثال: » شور- شاهناز، بایاتی قاجار، شکسته فارس، سماع شمس، حجاز و سارنج ن شور موغامی‌نین شعبه‌لریدیلر.
اَیاق:هر شعبه‌نین اؤزونه مخصوص ایاغی اولور. باشقا ایفاده ایله دئییلسه، ایفاچی بیر شعبه‌دن باشقا شعبه‌یه کئچیت آلماق اوچون گرک بیرینجی شعبه‌نی سونا چاتدیرسین، اوندان سونرا رنگ یا تصنیف چالینما/ اوخونما یا دا آواز واسیطه‌سی ایله باشقا شعبه‌یه کئچسین، بو ایشه آذربایجان موغام ایفاچیلیغیندا ایاق دئییلیر. شعبه‌لردن علاوه هر موغامین اؤزونه مخصوص ایاغی اولور، او دا مایه‌یه قاییتماق‌لا مومکون اولور.
قوشه: گوشه و داها دقیق دئسک قوشه_تورک سؤزجوگو اولموش و موسیقی ده موغام شعبه‌لرینین ایچینده ایفا اولونان و حجمجه کیچیک اولان، آنجاق آیدین، بیتکین و سربست وزنلی موسیقی فیکیرینه دئییلیر. شرق خالقلارینین کلاسیک موسیقی‌سینده گوشه‌لرین سایی ۴۸ اولموش و هر شعبه‌دن ایکی گوشه استخراج اولونارمیش. بوگونکو موغام گوشه‌لری؛ واخت ایله کئچمیشده موستقیل موغام شعبه‌لری اولموش، آنجاق زامان کئچدیکجه اونلارین بعضی مئلودیلری اونودولموش و حجمجه قیسالمیش، نهایتده گوشه شکلینه دوشموشلر. میثال: حسینی و راک راست موغامیندا – شاه ختایی، دوگاه و ماوراءالنهر بایاتی قاجار موغامیندا، موخالیف، قرّه و مغلوب چاهارگاه موغامیندا و… گوشه ساییلیرلار.
گوشه ایله شعبه‌نی بیری – بیریندن فرقلندیرن جهت یالنیز اونلارین حجمی اولمامیش، بلکه ده اونلار ایاق(یئکون وورماق) باخیمیندان دا بیری بیریندن فرقلنیرلر. بئله کی بوندان اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی شعبه‌لر اؤزل ایاق‌لارا مالیکدیرلر، حال بو کی گوشه‌لرین ایاق‌لاری اکثر حال‌لاردا شعبه‌لرین ایاق‌لار ایله عینی اولور. آنجاق استثناء اولاراق اولا بیلر بیر گوشه‌نین ایاغی اونون منسوب اولدوغو شعبه‌نین ایاغی ایله فرقلنسین. بؤیوک موغام شعبه‌لرینین گوشه‌لری ده سایجا چوخ اولور، آنجاق کیچیک شعبه‌لره یالنیز بیر گوشه داخیل اولور.
گیریش: برداشت فارس سؤزو اولموش و تورکجه گؤتورمک مصدری ایله عینی دیر. آنجاق موغام موسیقی‌سینده موغاما گیریش رولونو ایفا ائتدیگی اوچون »گیریش« سؤزونو اونون یئرینه ایشلدیلمه سی مصلحت گؤرونور. برداشت؛ موغام‌لارین اولینده موغاما گیریش اوچون چالینان و یا چالنیب – اوخونان سربست بحرلی اولان، کیچیک موغام شعبه سی دئمکدیر. برداشت همیشه موغامین زیل شعبه‌لرینه اساسلانمیش و مئلودی سی او شعبه‌دن آلینیر. بونا گؤره کی موغام باشلانارکن، موغامین زیل (اوجا) پرده ده ایفا اولونماسی دینله ییجی نین ماراغی نی موغامین دینله‌مه‌سینه داها آرتیریر و بئله‌لیکله دینله‌ییجی هانسی موغامین ایفا اولونماسینی باشا دوشوب و او موغامین دینله‌مه‌گینی گؤزله‌ییر. میثال اوچون راست موغامی‌نین برداشتی عراق شعبه‌سی اوزه‌رینده و یا چاهارگاه موغامی‌نین برداشتی منصوریه اوزه‌رینده قورولور و….
برداشتین اینسترومئنتال ایفاچیلیقدا اؤنملی رولو اولموش و موغام اونون ایفاسی ایله باشلانیر، آنجاق ووکال – اینسترومئنتال ایفاچیلیقدا، اونون ووکال ایفاسی خواننده دن آسیلی‌دیر؛ یعنی خواننده برداشتی اوخویا بیلر یا دا اونو اینتسترومئنتال ایفاچیلغا بوراخا بیلر. آذربایجاندا موغام‌لارین برداشت‌سیز اوخوماغی کئچمیشده بیر عنعنه‌یه چئوریلمیشدی و خان شوشنیسکی، متعلّم متعلّموو، ابوالفتح علی‌یئو، عاریف بابایئو و باشقالاری کیمی خواننده‌لر موغاملاری برداشت‌سیز ایفا ائتمیشلر.
حال بو کی بعضی خواننده‌لر ده او جومله‌دن: حاجی بابا حسینوو، یعقوب محمدوو، عالیم قاسیموو، آغاخان عبدالله یئو و… اکثر حال لاردا موغاملاری برداشت ایله اوخوموشلار. موغام‌لارین برداشتینی ووکال – اینسترومئنتال شکیلده ایفا ائتمک موغام ایفاچیلیغیندا یئنی‌لیک ساییلیر. بعضی موغام‌لارین برداشتی‌نین اؤزونه مخصوص آدی اولور. راست موغامیندا نوروز رونده، شوشتر موغامیندا بزمگاه، رهاب موغامیندا امیری، ماهور هیندی ده سوز و گداز و…
مایه ، تمل: آذربایجان موسیقی‌سینده مایه سؤزو ایکی آنلامی ایفاده ائدیر. بیرینجیسی قدیم موسیقی تاریخی ایله باغلی اولموش و واخت ایله »آوازات ستّه« آدلانان، آلتی آوازدان بیری اولان مایه دئمکدیر.
مایه‌نین بو مفهومو داها اونودولموش و چاغداش موسیقی‌شناسلیقدا مایه‌دن مقصد اونون ایکینجی آنلامی‌دیر. یعنی برداشتدان سونرا ایفا اولونان، موستقیل، بیتکین و سربست بحرلی موغام پارچاسی‌دیر. مایه هر موغامین اساس، مرکزی و هابئله ان بؤیوک شعبه‌سی ساییلیر. اولا بیلر بیر موغام برداشت‌سیز ایفا اولونسون، آنجاق هئچ بیر موغامی مایه‌سیز تصوور ائتمک اولماز. بئله‌لیکله برداشت یالنیز موغاما داخیل اولماق اوچون ایفا اولونور، حال بو کی بوتون موغام‌لار مایه‌دن باشلانمیش، موختلیف شعبه‌لر و گوشه‌لری ایفا اولوندوقدان سونرا یئنه ده موغامین مایه‌سینه قاییتدیقدان سونرا اونون واسیطه‌سی ایله موغام سونا چاتیر.
تصنیف: تصنیف؛ عرب سؤزجوگو اولموش و ووکال – اینسترومئنتال و بحرلی موسیقی حیصه‌سینه دئییلیر. تصنیف‌لرین سؤزلری کوپلئت (ایکی یا نئچه بئیت شعردن عبارت) اساسیندا و ثابت اؤلچولو شعر قالیب‌لریندن او جومله‌دن: کلاسیک شعر‌لردن (غزل و…) و ها بئله شیفاهی ادبیات نمونه‌لریندن (بایاتی، قوشما و…) اولور. هر بیر کوپلئتین سونوندا ناغارات اوخونور.
ناغارات تصنیف اوخونارکن هر کوپلئتده تکرار اولونان سؤزلر دئمکدیر. تصنیفین سؤزلری بسته‌کار طرفیندن موسیقی‌یه قوشولورسا او تصنیف بسته‌کار تصنیفی آدلانار: میثال اوستاد سلیمی‌نین بسته‌لدیگی آیریلیق ماهنیسی‌نین سؤزلری فرهاد ابراهیمی‌دن دیر. آنجاق بیر حالدا کی تصنیفین سؤزلری‌نین مولفی، موسیقیسی و بسته‌کاری بللی اولماییرسا خالق ماهنیسی آدلانیر، خالق ماهنی‌لاری – فولکلوروموزون بیر نمونه‌سی اولاراق – نسیلدن نسیله کئچمیش و خالقین یادداشی طریقی ایله بو گونوموزه قدر گلیب چاتمیشدیر. میثال: ساری گلین، قارا گیله، قاچاق نبی، سونا بولبول‌لر، آپاردی سئل‌لر سارانی و… کیمی.
تصنیف موغامین هر یئرینده اوخونا بیلر: درآمد و برداشت آراسیندا، مایه‌دن سونرا، شعبه‌لر آراسیندا و نهایتا موغامین سونوندا. اونا گؤره قطعیتله دئمک اولماز تصنیف همیشه شعبه‌لری تاماملاندیرما اوچون ایشلنیر. بوتؤولوکده تصنیف‌لر منسوب اولدوغو شعبه ایله تانینیرلار: دلکش تصنیفی، حصار تصنیفی، بایاتی اصفهان تصنیفی و یا موغامین آدی ایله آدلانیرلار: راست تصنیفی، شور تصنیفی، همایون تصنیفی، دشتی تصنیفی و…. بیرینجیسی یالنیز منسوب اولدوغو شعبه‌دن سونرا اوخونا بیلر، آنجاق ایکینجیسی منسوب اولدوغو موغامین موختلیف یئرلرینده اوخونا بیلر.
رنگ: شعبه‌لر آراسیندا یالنیز اینسترومئنتال شکلیده ایفا اولونان، بحرلی و موسیقی فیکیرینه مالیک اولان، کیچیک موسیقی حیصه‌سی، رنگ دئمکدیر. آنجاق گاهدان موغامین اولینده درآمد یئرینه و یا بؤیوک شعبه‌لرین ایچینده ده ایفا اولونور.
رنگ‌لر اؤزلریندن قاباقکی شعبه‌لره باغلی اولموش و مئلودیلری او شعبه‌نین مئلودی‌لرینه بنزه‌ییر. رنگ‌لر اوچ نؤع اولور: لیریک (عاشقانه)، رقص رنگ‌لری، مارش رنگ‌لری. رنگ‌لرین چوخوسو ایکینجی نؤعدن اولور. دیرینگی یا دیرینگه حجمجه قیسا رنگه دئییلیر.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۱۹ دی ۱۳۹۴ ساعت ۱۱:۱۵ ق.ظ
