آذربایجان آغیز ادبیاتیندا بولاق
بهروز ایمانی
بولاق سؤزو، بولاق آنلامی آذربایجان آغیز ادبیاتیندا مهم یئر توتان موضو‌علاردان بیری‌دیر. ماهنی‌لاردا، ناغیل‌لاردا، بایاتی‌لاردا، آتالارسؤزو، دئییم‌لرده و باشقا شفاهی ادبیاتی نمونه‌لرینده بو موضوعیا چوخ- چوخ راست گلیریک. اؤنجه ناغیل‌لارا کئچیریک:
ناغیل‌لاردا:
بوگونه کیمی هئچ بیر یئرده یازییا آلینمایان و ائشیدیلمه‌ین بیر ناغیلدا بولاغین سئحیرلری اولدوغوندان سؤز گئدیر و بو سئحرین ایچینده ایسه انسانلارا اؤیود وئریب، اونلاری دوشونمگه دوغرو چکیر، همین ناغیلی بوتونلوکله اوخویوروق:
بیری وارایدی، بیری یوخ ایدی، تانریدان باشقا هئچ کیمسه یوخ ایدی. آتا-آناسینی الدن وئرمیش بیر اوغلان وار ایمیش. او هر یئره جان آتیب ایش تاپا بیلمیرمیش، اونا گؤره ده هرگون بولاق باشینا گئدیب، آجی-آجی آغلایارمیش. گونلرین بیرینده او آغلایا-آغلایا یوخویا گئدیر، آناسینی یوخودا گؤرور. آناسی اونا دئییر: اوغول آغلاماغینا سون وئر، بس‌دیر.
اوغلان دئییر: آی آنا گؤرمورسن نئجه یاشاییرام هر نه‌یه ده ال آتیرام، قولپوندان یاپیشیرام، قولپو الیمده قالیر.
آنا دئییر: اوغول بوندان سونرا سنی قویمایاجاغام آغلایاسان. باخ بو بولاغین آشاغیسیندا اوچ قمیش بیتیب. اونلاری دریپ چالسان، بیرینده گؤز یاشلارین قورویاجاق، ایکینجی‌سینده ایسه گوله‌جکسن، اوچونجوسون چالاندا ایسه اوینایاجاقسان.
بو سؤزلری ائشیدن اوغلان سئوینجیندن آتیلیب دوشور. بو حرکت ایسه اونو یوخودان قالدیریر.
اوغلان یوخودان دورماق همن بولاغین آشاغیسینا باخیر، او گؤرور، آناسی دوز دئییرمیش اورادا اوتلاردان سئچیلن یالنیز اوچ قمیش وار.
او بیرینجی قمیشی دریپ، چالیر و گؤز یاشلاری اونون تأثیری نتیجه‌سینده قورویور. ایکینجی قمیشی چالیر، اونون اوره‌گه یاتان سسی اوغلانی بتر گولدورور. داها سونرا اوچونجو قمیشی چالاندا، اونون سئحیرلی سسیندن اوغلان اویناماغا باشلاییر.
او گوندن باشلایاراق اوغلان شن‌لنمگه باشلاییر. بونونلا دا اوغلان اؤزونو تاپیب، بیر وارلی آدامین مال-داوارینی اوتاریب، ایشسیزلیکدن قورتاردی.
گونلرین بیرینده، ماللار تنبل‌لیکدن یاتیب، اوت اوتلاماغا دا اولسون بئله دورماقلاری گلمیردی، بیردن یادینا قمیش‌لری سالدی سونرادا گؤردو اونلاری ایتیریب، بو وضعیتدن ناراحات اولان اوغلان دوشونمگه باشلادی، چوخ گؤتور-قوی ائتدیکدن سونرا، الی هئچ بیر یئره چاتمادی. مأیوس حالدا بولاق باشینا گلدی. قمیش‌لرین یئنیدن گؤیردیگینی گؤروب، بتر سئویندی. تئز اونلاری دریب، قاییتدی. اوغلان اوچونجو قمیشی چالماق همن، ماللار سیچراییب، اویناماغا باشلادیلار.
بو حالدا اؤلکه حؤکمداری یولدان کئچیرمیش قمیشدن چیخان غریبه سس‌لری ائشیتدیکده اویان طرفه باخیب، گؤرور، هه! قمیشین سسینه، اینک‌لر اؤکوزلر اویناییر. حؤکمدار یاخین گلیب،گؤرورکی، اؤزونون میندیگی آت دا، او سس‌لره اویناییر.
اوغلان چالماغی دایاندیراندا، حیوانلار دا ساکت‌لشمگه باشلادی.
اؤلکه باشچی‌سی تئز اوغلانی سورغو- سؤالا چکدی. اوغلان دا بو قمیش‌لری یاخین بولاقدان دردیگینی سؤیله‌دی.
حؤکمدار بولاق باشینا گلدی. گؤردو بولاقدا او دئیه‌ن قمیش‌لر یوخدور. تئز اوغلانی آپاریب اوغلان الینی اوزاتدی قمیش‌لری دردی.
پادشاه چالماق ایسته‌یرکن، نه قدر چالیشدیسا چالا بیلمه‌دی. آمّا اوغلان اونو الینه آلان کیمین گؤزل هاوالار چالدی.
پادشاه دئدی: بوندان بویانا سن منیمله اولاجاقسان، بیر ده، منیم قوشون حصه‌لریمده بتر سوستلوق و تنبل‌لیک عمله گلیب، بیر ده قونشو پادشاه زورلا گلیب، یگانه قیزیمی الیمدن آلیب، آپاریب، قوشونومون سست و تنبل‌لیگیندن اونونلا ووروشا بیلمیر‌م. بلکه سن بو ایشله منه یاردیمچی اولدون. اوغلان بو ایشه راضی اولدو. سونرا دا پادشاهین تکلیفی ایله یولا دوشوب اونونلا سارایا گئتدی.
اوغلان قمیش‌لری گؤتوروب، قونشو اؤلکه‌یه یوللاندی. بو اؤلکه حؤکمدارینین یئرینی اؤیره‌نیب، اونونلا گؤروشدو.
اوغلان قونشو اؤلکه پادشاهینا دئدی کی، من نه ایش گؤروم کی، او قیزی تورمه‌دن آزاد ائله‌یه‌سن.
پادشاه دئدی، بورا کیمین هئچ کیمسه منی شن‌لندیره بیلمه‌ییب، سن بو ایشی گؤره بیلسن او قیزی آزاد ائلرم. اونسوز دا غضبیمه توشلانیب، بوینونو ووردوررام. اوغلان قمیشی چالماغا باشلاییر. او بیرینجی قمیشی چالارکن، تورمه‌ده گئجه-گوندوز آغلایان قیزین آغلاماغی کسیلدی. ایکینجی‌ده شاه شن‌لندی و اوچونجونو ایسه چالاندا، شاه اویناماغا باشلادی. شاه بو حالدا قیزی آزاد ائله‌ییب، اؤز اؤلکه‌سینه گؤندردی. بو وضعیتی گؤرن باشقا بیر آدام، هر یئری آختاردی و هر بولاغی آرادیسا تاپا بیلمه‌دی. اؤز آختاریشیندان مأیوس اولان آدام یولدا بیر قوجایا راست گلدی، قوجا اونون نه‌دن ناراحات اولدوغونو سوروشدوقدا بو آدام، اوغلانین پادشاه حضوروندا گؤردوگو ایشلرینی دئیه‌رکن، قوجا کیشی باشینی ترپه‌دیب، الینی بو آدامین چیگین‌لرینه قویدو: هه اوغلان! هر بولاقدا او دئدیگین قمیش بیتمز و هر آداما او قمیش نصیب اولماز دئدی.
بیر چوخ ناغیل‌لاریمیزدا بولاغین باشینی کسن اژدهالارا دا راست گلیریک. بولاغین باشینی کسن اژدها اهالینی سو گؤتورمگه قویمور. بو ایش اوچون اورتالیغا بیر شرط قویور، او دا هرگون بیر اوشاق بئینینی یئمک اوچون اونا وئریلسین. نهایت بیر نفر ایگید تاپیلیب، اژدها ایله ساواشا گیریر و اژدها ایسه مغلوب اولور و اؤلور.
بو ناغیلدا اژدها واسطه‌سی ایله، بؤیوک ایمپئریالار و گوجلو دؤولت‌لر تصویر ائدیلیر. بولاق ایسه اشغالا معروض قالان اؤلکه‌لرین دیریلیک رمزی کیمی افاده اولونور. دونیا خالقلاری تاریخ بویو بو حادثه‌لرین شاهدی اولموش و اولاجاقدیر. بو دا ناغیللاریمیزین سیاسی آنلام داشیدیغینی گؤستریر.
آتالارسؤزو و ضرب‌المثل‌لرده:
بولاق افاده‌سی آتالارسؤزو و ضرب‌المثل‌لرده ده گئنیش عکسینی تاپیر: بولاغین اوستون موقعینی گؤستر‌ن بیر ائل کلامیندا گلمیشدیر: بولاق اؤزو ترپنمز، ائل اوبانی آیاغینا گتیرر.
حیله‌کار آداملا، ساده بیر شخصین چیخارلاری بولاق سؤزو ایله بللی اولور و بئله دئییلیر:
بولاغا سوسوز آپارار، سوسوز گتیرر.
لیاقتسیز آداملارین یئرسیز مقاملارا یوکسلمه‌سی باره‌ده دئیه‌رلر:
قوتور کئچی بولاغین لاپ دورو یئریندن سو ایچر.
عیبه‌جر و چیرکین بیر شخص گؤزل بیر قادینلا ائولنسه یئنه بو مثلی ایشله‌درلر.
ایلاهی گؤزللیگه مالیک اولانلارا دئیه‌رلر:
بو, گؤزللر بولاغیندان سو ایچیبدی.
بوگونه کیمی جاماعات آراسیندا گئنیش یاییلان بیر چوخ مثل‌لر واردیر؛ اونلاردان بیری ده »بولاق یئریندن گرک بولاق اولا، سو تؤکمک‌له، بولاق اولماز« مثلی‌دیر.
بو مثلین کؤکونو و منشأیینی بللی ائدن ماراقلی بیر روایته توخونماغی یئرلی گؤروروک:
کئچمیش‌لرین سؤزودور، دئییرلر: ایکی قونشو وار ایمیش، اونلارین بیری وارلی، او بیریسی یوخسول ایمیش.
اونلارین هم‌یاشید اولان اوشاقلاری وار ایمیش. کاسیب اوشاغی چوخ شعورلو باجاریقلی اوشاق ایمیش، بونون عکسینه دؤولتلی اوشاغی یاراماز و ایش‌باجارمایانمیش. بونا گؤره دؤولتلی قونشو هر نه چالیشیرسا، اوغلونو او سویه‌یه گتیره بیلمیر. نهایت او اوغلونو دؤیمگه باشلاییر. ننه واسطه دوشوب اوغلانی آتانین الیندن آلمالی اولور. ننه اوغلانی آتاسینین الیندن آلا-آلا دئییر: آی کیشی»بولاق گرک یئریندن بولاق اولا سو تؤکمک‌له، بولاق اولماز«. یعنی سن اونو دؤیمکله او بیر یئره چاتماز.
ماهنی‌لاردا
آذربایجانین ایلکین ائل ماهنی‌لاریندا بولاقلا باشلانان، بولاق ایله ایلگیلی ماهنی‌لاریمیزین سایی آز دگیلدیر. انسان بو ماهنیلاری دینله‌یرکن گؤز اؤنونده تمیز کند محیطی یادا دوشور و بو محیطین سرین- سرین سیزغین آخان بولاقلاریندا، جیران باخیشلی، کهلیک یئریشلی قیزلارین سو دولدورمالاری، قاب و پالتار یومالاری و… سینما پرده‌سی کیمی گؤز اؤنونده جانلانیر. بو ماهنی‌دا گلدیگی کیمی:
بولاق باشی توز اولار
اوستو دولو قیز اولار
اگیل دسمالین گؤتور
من گؤتورسم سؤز اولار
آذربایجان ائل ماهنی‌لاریندان بیری ده »هاردا قالدین گلمه‌دین« ماهنی‌سیدیر. بو ماهنی‌نین بیر بندی ایسه، بولاق تصویری ایله بزنمیشدیر، همین حصه‌ایله تانیش اولوروق:
اندیم بولاق باشینا
باخدیم یار سیرداشیما
هر نه دئدیم او گلدی
آخیر منیم باشیما
جیرانیم، ترلانیم، هاردا قالدین گلمه‌دین
قاش قارالدی گلمه‌دین
بولاق سؤزو ایله بزه‌نن اونلارجا ماهنی‌لاریمیز واردیر. آنجاق ماهنی بویو بولاغین تام خصوصیتینی»بولاقدادیر« آدلی ماهنی‌دا گؤرمک مومکون‌دور:
گئتدیم گؤردوم بولاقدادیر
بولاقدادیر، بولاقدا
ال-اوزونو یوماقدادیر
یوماقدادیر، یوماقدا
قوشا خاللار یاناقدادیر، یاناقدا
قیزیل اوزوک بارماقدادیر، بارماقدا.
بیر بئله جان آلان اولماز
اولماز، اولماز
بیر بئله قان سالان اولماز
اولماز، اولماز
سؤزومون سونوندا، محبت داستانلاریمیزدا سئوگی مکانلاری، گؤروش یئرلری عمومییتله بولاق باشلاری اولموشدور. بو عنعنه‌یه گوره اصلی- کرم، بابک، کوراوغلو، قاچاق نبی کیمی قهرمانلاردا دا گؤروش یئرلری بولاق باشی اولموشدور. دئییرلر, سئویلن‌لر، بولاغین تمیزلیگینی، صاف‌لیغینی تانیق گتیره‌رک، همیشه اوره‌ک‌لرینی بولاق کیمی دوم- دورو ساخلایاجاقلارینا آند ایچرمیشلر.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۳ ساعت ۳:۵۹ ق.ظ
