ائلین غنائی ماهنیلاری

بیرینجی بولوم
محمدعلی فرزانه
آنا دیلیمیز: آذربایجان غنائی ائل ماهنیلاری اساساً تک سسله اوخونور، لاکین بعضی ماهنیلار خور و یا دئییشمه حالیندا اولدوغو اوچون ایکی سسلی و گاهدان دا چوخ سسلی اولورلار. ماهنیلارین چوخو شور، سه گاه، بایات شیراز، راست، چهارگاه و بو کیمی هاوالارا اساسلانیر. ماهنیلار وزن و ریتم باخیمیندان دا چوخ رنگارنگ دیرلر.
ماهنیلارین وزنی قوشما، دوبیتی، بایاتی، گرایلی و آیری ـ آیری خلق شعر قالیبلاریندان تشکیل اولور. آذربایجان ائل ماهنیلاری، ایسترسه سؤز قورولوشو و ایسترسه‌ده موسیقی آخارلیغی و دویغو دولغونلوغو باخیمیندان، آذربایجان موسیقیلی ائل ادبیاتی نین اولدوقجا یاییلمیش و خلق آراسیندا، کندلرده وشهرلرده، آغیزدان ـ آغیزا دولاشان وائل ـ اوبا آراسیندا دؤنه ـ دؤنه و سئویله ـ سئویله اوخونان نوعلریندن بیریدیر.
هم ماهر چالقیچیلار و اوخویانلارین وسیله سی ایله ایفا ائدیلن و هم ده هر بیر سؤز بیلن، دیل آنلایان آذربایجانلی طرفیندن بویوک رغبتله اوخونولان و ائشیدیلن بو یاراشیقلی ماهنیلارین هامیدان قاباریق خصوصیتی اوندا دیرکی، بورادا سؤز غنایی شکیلده موسیقی ایله بیرله شیر وانسان دویغولارینی جوشدوران و اونلارا قول ـ قاناد وئرن گؤزه‌ل نغمه‌لر یارادیر
حیاتین جور به جور قایناقلاریندان و هامیدان چوخ انسانین آرزو، ناکاملیق، سئوینج، حسرت و ایستکلریندن جوشان وخلق بدیعی یارادیجیلیغی نین ان اینجه جهتلرینی اؤزونده عکس ائتدیرن غنائی ائل ماهنیلاری، سؤز قورولوشو جهتدن چوخ سلیس و آخارلی اولور. سؤزلره سو آخاری وئرن بوروانلیق حتی اونلاردا بیر چوخ تشبیه، استعاره و مجازلارین ایشه آپاریلماسی ایله ده اسکیلمیر. غنائی ماهنیلارین چوخوندا ایشله دیلن ناغارات (برگردان ـ قاییدیش)لار اونلارین غنائی جهتدن بیرداها جانلاماسینا و درین تاثیر گؤسترمه‌سینه یاردیم ائدیر.
اساساً غنائی احساسلارلا دالغالانان غنایی ائل ماهنیلاری، اؤز طبیعی آهنگدار لیغی ایله موسیقی‌یه یاخینلاشیر واونونلا آیریلماز بیر سیرداشلیق تاپیر وموسیقی هاوالارینین چوخو خصوصیله موغاماتلا بیرلیکده و اورتاقلاشا ایفا ائدیلیر. آذربایجان ائل ماهنیلاری مضمون اعتباری ایله الدوقجا غنی دیرلر. بونلارین سیراسیندا بیرچوخ امک، اکینجی‌لیک تاریخی قهرمانلیق، رسوم و مراسم ماهنیلاری یئرلشدیگی حالدا ائل ماهنیلارینین هامیدان چوخ یاییلمیش حیصه‌سینی‌لیریک (غنائی) ماهنیلار تشکیل ائدیر.
آذربایجان غنائی ائل ماهنیلاری اساساً تک سسله اوخونور، لاکین بعضی ماهنیلار خور و یا دئییشمه حالیندا اولدوغو اوچون ایکی سسلی و گاهدان دا چوخ سسلی اولورلار. ماهنیلارین چوخو شور، سه گاه، بایات شیراز، راست، چهارگاه و بو کیمی هاوالارا اساسلانیر. ماهنیلار وزن و ریتم باخیمیندان دا چوخ رنگارنگ دیرلر. ماهنیلارین وزنی قوشما، دوبیتی، بایاتی، گرایلی و آیری ـ آیری خلق شعر قالیبلاریندان تشکیل اولور.
وحشی داغ چیچکلری نین رایحه سینی داشییان بو گوزه‌ل ائل نغمه‌لری و اونلارین موسیقی ایله اولان الفت و آیریلمازلیغی، چوخدان بری و حتا دئمک اولارکی، آذربایجان موسیقی سی نوتا آلینان گوندن آذربایجانین معروف آهنگسازلاری و اوخویانلاری اوچون توکنمز بیر قایناق اولموشدور. اوستلرینه موسیقی آهنگی قویولان گوندن بو ماهنیلاری هر بیری آیری ـ آیری خواننده لرین طرفیندن و جوربه جور موسیقی سازلاری و حتی دسته جمعی ارکسترلرایله ایفا ائدیلمیشدیر..
جمهوری آذربایجاندا ائل ماهنیلارینین توپلانماسی و نوتا سالین‌ماسیندا ایکی بویوک موسیقی اوستادی یعنی اوزئیر حاجی بیگ اوف و مسلم ماقاما یئف‌ین چوخ اهمیتلی رولو اولموشدور.
آذربایجان موسیقی‌سی‌نین آیری ـ آیری ساحه‌لرینده اولدوغو کیمی، بو ایکی قدرتلی صنعتکار، ائل نغمه‌لری‌نین توپلانماسیندا دا دگرلی آددیملار گؤتورموش و بیرسیرا امک، رقص، معیشت، رسوم ـ مراسیم هاوالارینی نوتا آلماقلا بیرلیکده، ائل ماهنیلارینین اساس قولونو تشکیل وئرن ائل نغمه‌لرینی بیر چوخ خواننده‌لرین و هامیدان اول آذربایجانین مشهور خواننده‌سی قاریاغدی اوغلو جبارین اوخوماسی‌ندان نوتا سالمیشلار.
اوزئیر حاجی بیگ اوف و مسلم ماقاما یئف ین بو قیمتلی ایشیندن علاوه بولبول محمداوف، سعید رستم اوف، جهانگیر جهانگیراوف، فکرت امیراوف، توفیق قولو یئف و باشقا آدلیم موسیقی خادملری بو ماهنی‌لارین توپلانماسی و نوتا سالینماسیندا امک صرف ائتمیش و اونلاری مختلف خواننده‌لرین طرفیندن خلق چالغی آلتلری ایله ایفا ائدیلمه‌سینه یاردیم گؤسترمیشلر. نوتا آلینمیش بو ماهنیلار سؤزلری ایله بیرلیکده دفعه‌لرله آذربایجان جمهوروسوندا کیتابجا و بروشورلار شکلینده چاپ ائدیلیب و هله‌ده چاپ اولوب یایلماقدا دیر.
یئری گلمیشکن دئمک لازیمدیرکی، بو ماهنیلارین ایللردن بری گرامافون صفحه سینه و داها سونرالار نوارا سالینماسی اونلارین خلق آراسیندا داها دا گئنیش و هر طرفلی یاییلماسینا یول آچمیشدیر.
ایران آذربایجاندا ماهنیلارین یاراندیقلاری و یاییلدیقلاری گوندن هامیدان چوخ »سازاندا« دسته‌لری طرفیندن طویلاردا و ییغوالاردا (شنلیک اوچون قورولموش مجلسلرده) چالغی آلتلریندن تار، قاوال، ساز، کمانجا، قره‌نی، قارمون ایله بیرلیکده اوخونماقلا خلق آراسیندا یاییلیر هر یئرده ائوده ـ کوچه ده آغیزلاردا گزیر و دیللر ازبری اولوردو.
پهلوی رژیمی ایللرینده آذربایجان دیلینده یازماغین اوخوماغین و حتا دانیشماغین یاساق اولدوغو سیرالاردا ائل ماهنیلاری دیلیمیزین و دویغولاریمیزین ان گوجلو و توکنمز ترنم‌چوسو کیمی هئچ زامان سوسمامیش اونون احساس جوشدوران سسی و نفسی شهرلرده و کندلرده فرش کارخانالاریندا و اکین یئرلرینده. داغلاردا و دره‌لرده اوخونموش و ائشیدیلمیشدیر. بورادا اوزون ایللر آذربایجان دیلینده کیتاب و مطبوعاتین نشری قدغن اولدوغو اوچون بو خصوصدا چیخان کیتابلارین سایی چوخ آز و سئیرک اولموشدور. ائل ماهنیلاری نین ایران آذربایجان میللی ارکستری نین ده‌گرلی تاثیری اولموشدور.
بو خصوصدا نشر اولونان مجموعه‌لردن بیریسی ده ائله همین ایلده تبریز موسیقی اوستادلاریندان آقای حسن عذاری طرفیندن توپلانیب و »ترکی تصنیفلر ـ به ضمیمه خودآموز و طرز کوک تار و دستگاهها« آدیله چمن آرا مطبوعاتی طرفیندن نشر ائدیلمیشدیر.
بو مجموعه‌ده موسیقی دستگاهلاری نین آدلاری و ردیف‌لری توضیح وئریلیب وچالقی آلتلرینین آیری ـ آیری دستگاهلار اوسته نه سایاق آکورد (کوک) اولماقلاری باره ده معلومات وئریلدیگدن سونرا، یوز ایگیرمی دن چوخ ائل ماهنیلارینین متنلری چاپ ائدیلمیشدیر. مرحوم عذارینین توپلادیغی بومجموعه اؤزلویونده مکمل بیر آرشیو اولدوغو حالدا، اورادا سؤزلرین یازیلیشیندا و هابئله چاپیندا چوخلو یانلیشلار گئتمیش و مرحوم عذاری ده هانسی علتلره گؤره بیر پارا سؤزلری دگیشمیش و اونلارین یئرینه اویوشمایان سؤزلر قویموشدور مثلاً
ـ‌یادیما سن دوشنده ماهنی سیندا/داغلارا چن دوشنده / سونبوله‌دن دوشنده یاخود گول اوسته نم دوشنده روحوم بدنده اوینار / یادیما سن دوشند
آذربایجان ائل ماهنیلاریندان بیر سیراسینا اؤز صحیفه‌لرینده یئر وئرن بیر آیری مجموعه ۱۳۲۹ – جو ایلده آذربایجان تئاتر وموسیقی خادملریندن پرویز پرویزی طرفیندن مجموعه جدیدترین ترانه و تصنیفهای رادیو تهران و رادیو تبریز: فارسی ـ محلی ـ گیلکی ـ کردی نشاط انگیز (غربی) به انضمام بیوگرافی هنرمندان و هنرپیشگان آذربایجان (جلد اول) عنوانی ایله نشر ائدیلمیشدیر. کیتابین داشیدیغی عنواندان آنلاشیلدیغی کیمی بورادا، آذربایجان ائل ماهنیلاریندان علاوه، فارسی کردی، گیلکی و غربی (نشاط انگیز) ماهنیلار دا وئریلمیش واو گونکو حاکم سیاستدن قورونماق اوچون آذربایجان یئرینه محلی سؤزو ایشله دیلمیشدیر!
بورادا چاپ اولموش آذربایحان ائل ماهنیلاری سیرا سیندا، سؤزلری معین شاعیریرلر طرفیندن قوشولموش ماهنیلار وهابئله غزللرده وئریلمیشدیر. بو مجموعه نین ده چاپیندا بیر چوخ یانلیشلار گئتمیش دیر.آردی وار