از پیشینه لغت نامه نویسی در آذربایجان تا هویت ایرانی زبان امروز مردم آذربایجان

قسمت دوم
گروه فرهنگی: یکی از مهم ترین و بی نظیرترین منابع برای شناخت ترکها، زبانها و زیستگاه آنها، کتاب علمی و گرانسنگ »دیوان لغات الترک« محمود کاشغری است.
این کتاب در اواخر قرن پنجم هجری تالیف شده و کتاب جامعی درباره ترکان و فرهنگ و السنه و قبایل و حتی ادبیات آنها است.
کاشغری در این کتاب، حدود و ثغور زیستگاه ترکها را نوشته و جالب است که نقشه دقیقی نیز در این باره رسم کرده است. طبق معلومات این کتاب، در آن زمان هنوز پای ترکها به دور و بر آذربایجان باز نشده بود.
از قرن پنجم حملات ترکان به آذربایجان شده بود ولی هنوز آذربایجان به محل اسکان آنها تبدیل نشده و زبان ترکی در آن رواج نیافته بود. بعد از ورود تدریجی اتراک به آذربایجان، اندک اندک زبان بومی تحت تاثیر زبان مهاجران قرار می گیرد. تغییر تدریجی زبان مردم یک منطقه تحت تاثیر جنگ ها و مهاجرت ها و حکومت ها و حرکت های سیاسی، اتفاق خاصی نیست که فقط در آذربایجان رخ داده باشد، این اتفاق درباره مردم خوزستان، مصر، عراق و بسیاری از جاهای دیگر رخ داده است. زبان بومی مردم خوزستان یا مصر بعد از طلوع اسلام به تدریج از بین رفت و جای آن را زبان عربی گرفت. در آذربایجان نیز با هجمه های ترکان و اسکان آنها، تغییر تدریجی زبان بومی یعنی آذری قدیم آغاز شد. بدین صورت که زبان ترکی با زبان بومی یعنی آذری قدیم و زبان فارسی، و از رهگذر زبان فارسی با لغات عربی به صورت گسترده ای در آمیخته و زبانی با هویت خاص و ایرانی شکل گرفته که همین زبان آذری امروز ماست. امروز وقتی از زبان آذری سخن می گوییم، بر همگان روشن است که منظور، زبان آذربایجانی امروز است نه آذری قدیم که شعبه ای از زبان فارسی بوده است. به نظر می رسد با توجه به هویت ایرانی این زبان یعنی آذری امروز و نسبت فرهنگ و تاریخ و زیستگاه گویشوران آن با ایران، اگر آن را آذربایجانی یا آذری بخوانیم، علمی تر و با واقعیات فرهنگی و تاریخی و هویتی مردم آذربایجان منطبق تر است. اگر به ریشه ها باز گردیم، ترکی در اصل نام زبان نبوده است!
*ما حرفهای تازه ای از شما می شنویم! لطفا درباره اینکه ترکی در اصل نام زبان نبوده، توضیح دهید؟
این که عرض شد؛ ترکی در اصل، نام زبان نبوده است، حرف تازه ای نیست. این را با استناد به کتاب کاشغری عرض کردم. کاشغری در »دیوان لغات الترک« می نویسد: » الترک فی الاصل عشرون قبیله، یعتزون کلّهم الی ترک بن یافث بن نوح النبی صلوات الله علیه«. ترکها در اصل بیست قبیله هستند و همه آنها به ترک بن یافث بن نوح فخر می ورزند که از اولاد او هستند.
اسامی قبایل ترک هم باز به نام اجدادشان بوده است و کاشغری به روشنی می نویسد که »اسماء هذه القبائل اسماء اجدادهم الذین ولدوها فی قدیم الدهر…. فنسب الیهم کما یقال فی العرب بنوسلیم….« برخی از قبایل منسوب به جناب ترک بن یافث هم در همان قرن پنجم دو زبانه یا به قول کاشغری ذالسانین بودند و برخی قبایل ترک هم اصلا به لسان ترکی تکلم نمیکردند! این هم نشان می دهد که دو زبانگی از قدیم الایام بوده و به اعتقاد بسیاری از اهل دانش، یکی از عوامل شکوفایی بخصوص در حوزه ادب و آموزش، همین دو زبانگی است.
جالب است که در بحث تغییر تدریجی زبان یک منطقه، از ترکستان نیز می توان مثال زد. ختن یکی از شهرهای ترکستان شرقی یا سین کیانگ در چین امروز است. این نام در اشعار شاعران ایران بسیار تکرار شده است. امروز اغلب مردم آن به زبان اویغوری تکلم میکنند، در حالی که در روزگار کاشغری یعنی قرن پنجم خبری از زبان ترکی در آنجا نبوده است.
کاشغری می نویسد : و لاهل ماصین و صین لغه علی حده ، و لتبت (تبت) لسان علی حده و کذالک لختن کتابه و لغه علی حده و لا یحسنان الترکیه ….)).
کاشغری می گوید که اهل ختن شیوه نوشتاری و زبانی غیر از زبان ترک دارند و اصلا ترکی را خوش نمی دارند!در هر حال، »ترک« نام نوه نوح علیه السلام بوده و زبانی را که فرزندان و احفاد جناب ترک به آن گفتگو میکردند، زبان ترک نامیده اند.
به مرور زمان قبایل ترک، شاخه شاخه شده اند و گویشها متفاوت شده و یا تغییر کرده است، به گونه ای که هر گویش به عنوان زبان یک قوم یا ملت و کشور، هویت یافته است.
این هویت یافتگی یا به صورت طبیعی بوده مانند زبان آذری امروز که به آذریهای ایران دیروز و امروز اختصاص دارد، یا بر اساس تحولات و سیاست_های روزگار بوده است، چنان که در ترکیه، قبل از فروپاشی عثمانی، زبان را زبان عثمانی می نامیدند و حتی فرهنگ هایی با عنوان »لسان عثمانی« نوشته اند و در آن روزگار چاپ شده است، اما بعد از فروپاشی عثمانی، نام سرزمین آناتولی را به ترکیه و نام زبان بخشی از مردم این سامان را به »ترکی« تغییر دادند!
در جمهوری آذربایجان که زبان آذری، زبان بومی بسیاری از مردم است، نام زبان را به صورت رسمی و در قانون اساسی آن، »آذربایجانی« قید کرده اند. بعد از فروپاشی شوروی که کشور مستقل جمهوری آذربایجان پدید آمد، بحث پیرامون نام زبان در دولت و میان نخبگان فرهنگی و ادبی آن سامان مطرح شد.
پیش از فروپاشی شوروی نام زبان در این منطقه، »آذربایجانی« بود. یک جریان سیاسی که علایق شدید پانترکیستی داشت، میکوشید تا نام زبان رسمی کشور را به »ترکی« یا »ترکی آذربایجانی« تغییر دهد، اما بسیاری از دانشوران و سیاسیون با این نامها موافق نبودند. از چهره های برجسته علمی مانند مرحوم پروفسور اقرار علی اف و از چهره های مطرح سیاسی شخصی مانند حیدر علی اف با این تغییر موافق نبودند. اقرار علی اف بر آن بود که نامگذاری زبان در ترکیه به نام »ترکی«، خاستگاه سیاسی و دولتی دارد و فاقد منشاء علمی است و حیدر علی اف نیز علاوه بر مسایل علمی، به حفظ هویت آذربایجانی در تقابل هویت ترکی توجه داشت. در نهایت باز هم به این نتیجه رسیدند که مانند گذشته، نام زبان، »آذربایجانی« باقی بماند. ادامه دارد

نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۱ تیر ۱۴۰۰ ساعت ۱۰:۲۲ ق.ظ

• ۰ نظر
• 172 بازدید
•    تویت
•  چاپ