گزارش//

پل میان گذر و احداث بی رویه سدها عوامل خشکی دریاچه ارومیه

نسرین پورفتحی
گروه اجتماعی:یک استاد رسوب‌شناسی معتقد است اگر برای احیای دریاچه، فقط آب دریاچه را پر کنیم، در صورت وقوع زلزله در منطقه، این آب در دریاچه پایدار نمی‌ماند.جعفر شریفی اظهار کرد: به ‌طور کلی ذراتی که به‌صورت هوازده توسط رودخانه‌ها به دامنه کوه‌ها حمل می‌شوند در محیطی به نام مخروط افکنه جای می گیرند و محیطی که مخروط افکنه ها کنار هم رشد و تکامل پیدا می‌کنند را نیز مخروط افکنه مرکب می_‌نامند. در کشور ما بیشتر شهرها بر روی مخروط افکنه‌ها شکل گرفته و حدود ۸۰ الی ۹۰ درصد مردم نیز در سطح این زمین‌ها زندگی کرده و امرار معاش می‌کنند.
وی با اشاره به اینکه مخروط افکنه‌ی شرق دریاچه ارومیه در حدود ۸۰ کیلومترمربع بوده که عمیق‌ترین و ضخیم‌ترین منطقه ذخیره آب آن منطقه است، گفت: فقط ۲۰ تا ۲۵ درصد خاک_‌های این مناطق برای کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند و بقیه به‌صورت متروکه هستند که دلیل آن نیز بالا بودن میزان تخلخل و بافت خاک‌ها بوده که بالای حد استاندارد خاک برای کشاورزی است.
شریفی اضافه کرد: بالا بودن میزان تخلخل و بافت خاک‌ها، موجب افزایش تعداد دفعات آب‌دهی سالانه (۱۹ تا ۲۷ بار) برای درختان و گیاهان در شرق و اطراف دریاچه ارومیه می‌شود،در حالی که نوعی از درختان وجود دارند که باید سالانه پنج تا شش بار و درختانی نیز دو تا سه بار آب دریافت کنند.
وی با بیان اینکه در کل ایران تعداد دفعات آبیاری سالانه در حدود ۱۶ تا ۲۷ است، اظهار کرد: افزایش تعداد دفعات آبیاری موجب کاهش سطح آب آرتزین در زیرزمین می‌شود و آن را خالی می‌کند.استاد رسوب‌شناسی با تأکید بر اهمیت روش “اصلاح خاک” در جهت جبران کمبود بافت خاک گفت: ما می‌توانیم با این روش تعداد فازهای آبیاری را به پنج تا شش بار در سال کاهش داده و مصرف آب را به حد استاندارد بین ‌المللی یا حتی کمتر از آن برسانیم.وی در این خصوص افزود: اگر بتوانیم تعداد دفعات آبیاری را از این طریق کاهش دهیم، از این رو چاه آرتزین که در حوضه دریاچه ارومیه است پر شده و دیگر مشکل کمبود آب را در این منطقه نخواهیم داشت.وی گفت: تاکنون نیز عملیات اصلاح خاک در برخی از باغ ‌های اطراف دریاچه انجام شده است و ما شاهد کاهش مصرف آب و تعداد دفعات آبیاری بوده‌ایم.شریفی اظهار کرد: با تقویت خاک کشاورزی از طریق اصلاح خاک می ‌توان کشاورزی را رونق داد و در این خصوص این توانایی را داریم که از سایر استان‌ها نیز حمایت کنیم تا این کار را انجام دهند.
*اصلاح کشاورزی و بهینه¬‌سازی خاک¬‌های منطقه، تنها راه¬‌حل منطقی برای احیای دریاچه ارومیه است
استاد رسوب‌شناسی گفت: به‌کارگیری روش اصلاح خاک و بهینه‌سازی خاک‌های منطقه و در نتیجه اصلاح کشاورزی، تنها راه‌حل منطقی برای احیای دریاچه ارومیه است.شریفی اظهار کرد: دریاچه ارومیه، دریاچه ای تکتونیک بوده و ویژگی‌های منحصر به خود را دارد که ازشرق با گسل فعال تبریز و ازغرب نیز با گسل فعال ارومیه کنترل می‌شود و بین این نیروی مزدوج قرار دارد.وی با اشاره به اینکه نیروی مزدوج دو گسل اصلی، چهار گسل ایجاد کرده است، افزود: این گسل‌ها شامل گسل موازی با گسل اصلی، که عمق دریاچه را تعیین می‌کند؛ گسل عمود بر گسل اصلی و گسل مایل که ارتباط بین آرتزین و دریاچه را تأمین می‌کنند؛ و گسل شکافی یا S، که از این شکاف‌ها مواد مذاب و آتشفشانی بیرون آمده و “جزیره اسلامی” و “قویون داغی” یا “کبودان” را تشکیل داده است. وی با بیان اینکه جزایر زیادی در دریاچه وجود دارند که حاصل گسل های عمود و طولی هستند، گفت: این جزیره‌ها، از حرکت گسل‌های دو بخش هورست و گرابن ایجاد شده‌اند که بخش بالاراندگی یا هورست جزیره و بخش پایین‌افتادگی یا گرابن، دریاچه را تشکیل داده است.
پل میان گذر یکی از عوامل مهم در خشکی دریاچه ارومیه است
استاد رسوب‌شناسی با تأکید بر اینکه پل میان گذر که از وسط دریاچه ارومیه ساخته شد، یکی از عوامل مهم در خشکی دریاچه ارومیه است،خاطرنشان کرد: بین دو گسل اصلی که خطرناکترین مکان دریاچه بوده و بهصورت گودال است، میانگذر احداث شده است بهطوریکه بالای صد متر حفاری کردهاند اما هنوز به کف دریاچه نرسیدهاند و در حال حاضر نیز در این قسمت نشت وجود دارد.وی افزود: در صورتی که این پل از سمت گمیچی رد می شد تخریبی در دریاچه ایجاد نمی کرد.وی تأکید کرد: میان گذر موجب توقف جریان های چرخشی آب در داخل دریاچه ارومیه شده و در افزایش سرعت تبخیر و فرایند خشکی آن نقش داشته است.
احداث سدهای بی رویه ناشی از بحران اساسی در مدیریت است
شریفی خاطرنشان کرد: خطا در سدسازی یکی دیگر از عوامل مهم در خشکی دریاچه ارومیه است.وی با تأکید بر اینکه احداث سد در رودخانه_های فصلی مناسب نیست، گفت: در جاهایی باید سد ایجاد شود که ۳۶۵ روز سال آب رودخانه در حال جریان و فعال است.وی اضافه کرد: دریاچه بطور مداوم ازطرف رودخانه های اطراف خود تقویت می شود. رودخانه های فصلی نیز آب های زیرزمینی و سطحی منطقه را تقویت و کنترل می کنند.استاد رسوب شناسی گفت: احداث سد در مسیر رودخانه های فصلی منطقه ناشی از بحران اساسی در مدیریت است.وی همچنین ادامه داد: ایجاد سد باعث شده است که بارندگی های منطقه در پشت سدها مانده و به دریاچه نرسد.شریفی اضافه کرد: بیش تر آب چاه های اطراف دریاچه ارومیه شور بوده و حتی در دامداری و کشاورزی نیز قابل استفاده نیستند که علت آن مربوط به عبور آب از طریق گسل ها از سمت دریاچه است.
وی اظهار کرد: بالای دو سوم کل تولید مراکز شیر در منطقه بسته شده و بالای ۸۰ درصد مرغداری و دامداری از بین رفته است. همچنین باغ ها محصول نمی آورند و در حال خشک شدن هستند.وی با اشاره به اینکه برخی حشرات مضر برای درختان که غذای پرندگانی از جمله دارکوب و غیره می شدند، ادامه داد: بسیاری از پرندگان با خشکشدن دریاچه از منطقه دور شدهاند و دیگر پرندهای در منطقه نخواهیم داشت. این عامل اکوسیستم منطقه را نیز دچار اختلال میکند و کشاورزی از بین میرود.
دفن چاه ها و پر کردن آن ها با سیمان یک تهدید زیست محیطی برای منطقه است
این استاد دانشکاه با تأکید بر اینکه دفن چاه‌ها و پرکردن آنها با سیمان یک تهدید زیست محیطی برای منطقه است، گفت: سیمان از موادی مانند آهک، آهن، سیلیس و ژیپس تشکیل شده است که این مواد سمی بوده و در اعماق تحتتأثیر فرآیندهای شیمیایی میتواند اثرات مخربی را به محیط زیست وارد کند.وی یادآور شد: با پرکردن چاهها، برگزاری نمایشگاهها و تبلیغات نمیتوان مشکل دریاچه را حل کرد، چون مردم مقصر نیستند و دلیل تمام این مشکلات در بحران مدیریتی است.وی ادامه داد: دانشگاه یک محل علمی، پژوهشی و تحقیقاتی است و مشکل دریاچه ارومیه با همکاری سیستم اداری و کارگروهها با دانشگاه قابل حل است.شریفی تأکید کرد: در صورتی که مشکلات کشاورزی حل شود، خاک ارومیه به حد کافی قابلیت کشت را دارد.وی افزود: در این صورت دیگر مشکل آب و در نتیجه خشکی دریاچه ارومیه را نخواهیم داشت و با هزینه و مصرف آب کمتر میتوان کشاورزی کرد.وی با اشاره به اینکه نوعی پوشش گیاهی در دشت تبریز بین روستای خورخور و جزیره اسلامی وجود دارد، گفت: این پوشش گیاهی بهصورت خود رو میروید و به صورت دسته دسته و سری، خاک را پالایش می_کند.وی افزود: در شرق دریاچه زمین ‌هایی داریم که امکان کاشت گیاهان آهک ‌دوست و آهن ‌دوست در آنها وجود دارد و درختان متفاوتی در آن ها می ‌توانند حاصل شوند.استاد رسوب شناسی همچنین گفت: درخت گردو بادام و انگور سالانه می‌تواند دو تا سه بار آب دریافت کند؛ در صورتی که میزان آب مصرفی در منطقه برای این درختان خیلی بیشتر از این مقدار است.
وی اضافه کرد: چنانچه بیش از این تعداد دفعات آبیاری نشوند، درختان خشک شده و از بین میروند.وی با تأکید بر اینکه کاشت درخت پسته در منطقه اقدام مناسبی نیست و این درخت باید در خاک‌های شور، منطقه با بارندگی کم و آب و هوای خشک و نیمه خشک کاشته شود خاطرنشان کرد: سیستم کشت، اکوسیستم و آبوهوای حوضه دریاچه ارومیه برای کاشت درخت پسته مساعد نیست و این درخت در صورت بارندگی زیاد در منطقه نمیتواند دوام بیاورد و از بین می رود.وی با اشاره به الگوی کشت در حوضه دریاچه ارومیه گفت: این روش به هیچ وجه قابل اجرا نیست؛ بلکه زمین های این منطقه نیاز به اصلاح خاک دارند.
بهینه‌سازی و اصلاح خاک، آب را به سمت دریاچه ارومیه هدایت می¬کند
استاد رسوب‌شناسی همچنین با اشاره به عدم توجه به ساخت زمین‌شناسی و بافت رسوبی محیطهای مختلف در منطقه، مصرف غیر اصولی آب در کشاورزی، مصرف نادرست آب از چاه‌ها ایجاد سد در مسیر رودخانه‌های منطقه و احداث میانگذر، تأکید کرد: این عوامل موجب تبخیر آب دریاچه و حرکت آب به سمت چاه‌ها از طریق گسل ها، آلوده شدن چاه‌ها و در نتیجه افزایش شوری آن‌ها شده اند، به طوری که غیر قابل مصرف هستند.وی در این خصوص یادآور شد: جهت حرکت آب همیشه از اطراف به داخل دریاچه است؛ اما از زمان پایین آمدن سطح آب آرتزین، جهت حرکت آب به سمت چاهها از طرف دریاچه شروع شده است.
وی با بیان اینکه مطالعه ویژگی ‌های رسوبات محیط‌های مختلف و منشأ آن ها حائز اهمیت است، گفت: خاک‌های شرق دریاچه ارومیه تابعی از کوه‌های میشو بوده، غرب دریاچه تابعی از قویون داغی و کوههای ارومیه و جنوب دریاچه تابعی از کوههای سهند هستند.وی همچنین افزود: در حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ زمینشناس، خاکشناس و گیاهشناس نیاز است تا به مطالعه و تحقیق در خاک‌های مختلف منطقه بپردازند و عملیات اصلاح خاک را در اسرع وقت انجام دهند.
استاد رسوبشناسی ادامه داد: با این روش نه تنها مشکلات کشاورزی و دامداری رفع می‌شود، بلکه یک فرصت شغلی برای دانش آموختگان در رشته‌های مرتبط ایجاد می‌شود.