یکانی ها؛ بخشی از جمعیت مهم و موثر در ارومیه

قسمت پایانی
گفتگو از کمال الدین نیک رفتار خیابانی
گروه اجتماعی: برای نوشتن گزارش درباره یکانیان ارومیه به سراغ آقای رحمان حسین زاده رفته و گفتگویی را با ایشان داشته ایم که قسمت پایانی آن به شرح زیر می باشد:
سئوال: حضور یکانی ها در آذربایجان غربی و ارومیه از سئوالات اصلی در این گفتگو هست. لطفا در این باره صحبت کنیم؟
رحمان حسین زاده: همانطوری که در سئوال قبلی هم اشاره داشتم حضور یکانیان در ارومیه و در این استان قدمتی بیش از ۵۰۰ ساله و به دوره صفویان باز می گردد. دوره ای که یکانیان در اردوی قزلباش حضور داشتند و در دفاع از میهن و ارومیه رشادت های خویش را نشان داده اند.
یکانی ها در اصل به خاطر طبیعت و محیط نسبتا خشک و کم آبی که داشتند در سالهای دور کم کم از کشاورزی و دامداری فاصله گرفته و به سوی تجارت و بازرگانی روی آوردند. این افراد قبلا برای کار و تجارت بیشتر به علت نزدیکی سمت شمال ارس به آنسو که در اصطلاح محلی » اوتای « یا »روسیت« می رفتند و لذا می توان گفت پایه گذاری تجارت یکانیان از رفت و آمد آنها به روسیه در دوره قاجار شروع شده است. شهرهایی مانند گنجه، باکو، نخجوان و…. هدف اصلی این فعالیتهای تجاری بود.
حتی در دوره حرکت های انقلابی مشروطه در جمهوری آذربایجان و تاسیس کمیته انقلابیون جمهوری آذربایجان نام یکی از یکانی ها بنام میرزا نوراله خان یکانی نیز در تاریخ نگاری ها ثبت شده است. در سال ۱۳۱۲ که تحولات انقلابی منجر به قطع ارتباط بین دو سوی ارس می شود، موضوع دیپورت ایرانیان مطرح می شود که طی آن خیلی از مهاجران یکانی در آنجا ماندگار می شوند، اما عده ای مجبور به بازگشت می شوند.
وضعیت اقتصادی کشور در اوایل سلطنت پهلوی چندان مناسب نبود و لذا بازرگانانی که از آذربایجان و روسیه برگشته بودند و همچنین با خاتمه تردد کاروان های جاده ابریشم از حوالی و خود یکانات در فکر فعالیت جایگزین بودند. در سال ۱۳۰۱ یکی از مسئولین دولتی بنام عظیما به یکانات رفته و از اهالی آنجا برای مسقر شدن در دهات خالی غرب آذربایجان که بر اثر شرارت های جیلو وکردها ویران شده بود، دعوت به سکونت می کند.
عده ای قابل توج از اهالی به علی بگلو و ارومیه و دیگر روستاهای خالی از سکنه می آیند و ساکن می شوند و همچنین پس از فاجعه جیلولوق، ارمنی و غائله سیمیتقوها که استان آذربایجان غربی و شهر ارومیه به آرامش رسید، این افراد که تاجر و بازرگان بودند، دسته دسته به دیگر نقاط آذربایجان غربی آمده و کاروبار خود را راه انداختند.
البته لازم می دانم اضافه کنم که در جریان غائله عبیدالله و سیمیتقو نیز یکانیان در اینجا حضور داشتند و مدارکی داریم که در شرارت سیمیتقو ۷۰ نفر از یکانی ها را شهید داده ایم که قبر آنها نیز در کهنه شهر موجود می باشد. همزمان با دهه ۱۳۲۰ یکانی ها در شهرهای مختلف آذربایجان غربی برای انتخاب شهری مناسب برای تجارت حضور یافته از ماکو گرفته و تا حوالی سردشت و آنسوی مرز عراق و ترکیه، رفت و آمد داشتند.
معامله گران دوره گرد یکانی یا به اصطلاح چرچیها با چهار پایان بین شهرها ، روستا و ایلات عشایر، رفت و آمد کرده و به این طریق امرار معاش می کردند.
حتی با خان های مناطق و روستاهای کردنشین نیز ارتباط یافته و با کسب حمایت آنها، اجناس را به آن روستاها برده و احتیاجات شان را برطرف می کردند. بعدها این چرچی‌ها بعد از شناختن این مناطق و بخاطر اجتناب از سختی های رفت و آمد و دوری از خانواده، و مورد اعتماد قرار گرفتن اهالی روستاها، دکان های کوچکی را تهیه کرده و به فروش اجناس در آنجا ادامه دادند. اینکار موجب شد تا در سرمای زمستان به مشکل بر نخورند و به کارو‌پیشه شان نیز ادامه دهند.
بخشی از یکانی ها پس از مدتی رفت و آمد و تجارت ، پیرانشهر یا خانا را به عنوان مرکز فعالیت انتخاب کرده و نتایج این بررسی های میدانی را در روستا و میان اهالی یکان بیان کرده و هم ولایتی ها را برای حضور در پیرانشهر دعوت می کنند که در آن دوره منطقه ای مناسب و بکر برای بازرگانی و اشتغال محسوب می شد.
این کار در جنگ دوم جهانی و حتی در دوره اشغال روس ها نیز ادامه داشته و از این دوره کم کم یکانیان مرکز عمده فعالیتشان را در ارومیه مرکز استان ادامه دادند. بدین ترتیب همسر و فرزندان شان را نیز با خود برده و در ارومیه ساکن می شوند. لذا میتوان گفت از دهه ۱۳۳۰ به بعد شاهد افزایش حضور یکانیان در ارومیه و آذربایجان غربی می باشیم.
در باره علاقه یکانی ها به ارومیه و حس وطن پرستی شان صحبت زیاد است، برای نمونه در زمان جنگ با دشمنان و حملات افراد کریم خان زند که ارومیه در دست محمد قلی خان افشار بود، به ارومیه حمله کرده و کریم خان زند به مدت ? ماه این شهر را محاصره می کند. یکانیان در دفاع از ارومیه در این محاصره حضور فعال داشتند که بعدها منجر به صلح می شود.
البته یکانی ها در این جنگ متحمل خسارتی زیادی شدند، منجمله عده ای مجبور می شوند املاک خویش در اطراف یکانات و اموالشان را برای هزینه جنگ دفاع از ارومیه بفروشند.
در دست من اسنادی هست که ثابت می کند یکانی ها برای دفاع از ارومیه، اراضی خود را به فروش می رسانند و همچنین در سال ۱۳۵۸کمیته انقلاب را اولین بار در ارومیه ، خوی و سه راه معروف ایواوغلو را جهت حفظ امنیت اهالی تاسیس کردند، لذا واضح می توانم تاکید کنم که ما یکان و ارومیه را از هم جدا نکرده ایم و این شهر را مانند وطن خویش دانسته و در سختی های این شهر در کنار سایر مردم حضور داشته ایم و همیشه خواهیم بود.
سئوال: در این بخش از گفتگویمان، تقاضا دارم درباره حضور و اشتغال یکانیان در ارومیه برایمان توضیح دهید؟
رحمان حسین زاده: یکانیان با توجه به سوابق تاریخی که ذکر شده به مرور زمان و با توجه به تحولات از بخش های نظامی و کشاورزی به سمت بازرگانی و تجارت روی آوردند. البته نباید از استعداد یکانی ها در کارهای اقتصادی و تجاری نیز به سادگی گذشت (همراه با لبخند).
بعد از سالهای ۱۳۳۰ که دولت مرکزی شروع به احداث پادگان در مناطق پیرانشهر، جلدیان و پسوه می کند، حضور یکانی ها در منطقه پیرانشهر یا خانا، افزایش می_یابد.
حتی بخشی زیادی از کارگرانی از یکان در کار احداث این پادگان‌ها مشارکت داشته اند. بعدها این افراد هسته اصلی تاسیس پیرانشهر را تشکیل می_دهند.
پیرانشهر در آن سالها شامل یک جاده و دارای گمرک و مرزبانی و چند ساختمان دولتی … بود که به مرز عراق منتهی می شد. من در مقاله ای تحقیقی تاریخی که به پیرانشهر پرداخته ام چنین نوشته ام: »پیرانشهر؛ جاده ای که شهر شد«.
تاسیس پیرانشهر با احداث کاروانسر و قهوه خانه در آنجا بدست یکانی ها و سایر مهاجران شروع شد. بعدها از نقده، میاندوآب و مراغه نیز ساکنانی به آنجا مهاجرت کردند. می توان گفت ۸۰ درصد ساکنین پیرانشهر قبل از انقلاب را تُرک ها تشکیل می دادند که یکانی ها بیشترین تعداد نفوس را شامل می شدند.
همزمان با شروع انقلاب و پس از آن اغتشاشاتی که کردها در منطقه راه انداختند، اغلب ترکها و یکانی ها مجبور به ترک پیرانشهر شده و دسته دسته به ارومیه آمده و ساکن شدند. این افراد که خانواده ما نیز یکی از آنان هست در انقلاب ، صدمات مالی عمده ای و همچنین جانی را متحمل شدند و اغلب آنها خانه و مغازه شان را رها کرده یا به قیمت ناچیزی به کردها فروخته و به خاطر امنیت جانی شان مجبور به ترک پیرانشهر شدند. پس از سالهای اولیه انقلاب در دهه ۱۳۶۰ می توان گفت که یکانی ها از نظر تعداد جمعیت به اولین جمعیت پس از اهالی خود ارومیه ای ها تبدیل شدند. پس از یکانی ها می توان به حضور قره داغی ها، ماکویی ها، میاندوابی ها، نقده ای ها، سلماسی ها و … در ارومیه نیز اشاره کرد.
سئوال: در ادامه سئوالات مان می خواستم درباره تشکل های یکانیان در ارومیه و اینکه جمعیت آنها چقدر بوده و به چه میزانی همبستگی دارند و نیز شخصیت های مشهورشان اشاره نمایید؟
رحمان حسین زاده: درباره جمعیت یکانیان در ارومیه متأسفانه آمار دقیقی در دست نیست اما با تخمین های بنده می توان گفت حدود ۱۵ درصد جمعیت شهر را یکانی ها تشکیل می دهند. درباره اتحاد و همبستگی هم که اشاره داشتید، با توجه به اینکه یکانی ها افرادی متعصب، متحد و غیرتمند هستند، موجب شده تا در برابر مسائل و پیش آمدهای سخت، برابری و اتحاد خوبی داشته باشند و در غربت بتوانند در کنار هم زندگی کرده و هم خودشان رشد کرده و هم منطقه زندگی شان را ترقی داده و آباد کنند. یکانیان از نظر سیاسی در ارومیه وزنه قابل توجه ی می باشند و در انتخابات مجلس، ریاست جمهوری و شورای شهر و.. در نتایج انتخابات تعیین کننده می باشند.
درباره شخصیت های سیاسی یکان افرادی چندی هستند و همچنین می توان به حجت‌الاسلام ذاکر نماینده فعلی ارومیه در مجلس شورای اسلامی اشاره کرد. قبل از وی نیز می توان به دکتر بهادری از یکانی ها در کسوت نمایندگی مجلس اشاره کرد.
همچنین در عرصه فرهنگ و هنر ما شاعران و هنرمندانی قابل توجه ی داریم و در بین ادارات و وزارتخانه ها هم افراد شاخصی داریم که اسامی آنها را به یاد ندارم و همچنین یکانی ها فرهنگ دوست و پایبند به آداب و رسوم اجدادی خویش هستند. در بین یکانیان روزنامه نگار ، نویسنده ، رومان نویس ، تاریخ نگار و.. هم می باشند و عده ای از اهالی یکانی ارومیه در کارهای فرهنگی فعال می باشند. اینها با برگزاری مراسم شعر و ادبیات و تشویق جوانان به فرهنگ ترکی که معمولا در خانه ها برگزار می شود و همچنین اهدای کتاب به مناسبت های مختلف و فعالیت_های خیر خواهانه دیگر فعال می باشند.
همچنین در زمینه ورزش مانند رشته های رزمی ،کوهنوردی ، فوتبال و دیگر ورزشها که در بعضی از ورزش ها موفقیت های خوبی داشته و صاحب مدال نیز شده اند.
در ارومیه یکانی ها انجمن ها یا محفل های متفاوتی دارند که بیشتر با روستاهای زادگاهشان در ارتباط هست. برای نمونه بنده که اهل یوخاری یکان هستم انجمنی در ارومیه از اهالی شاخص این روستا داریم که همان ادامه سیستم سنتی و قدیمی ریش سفیدان (آغ سقل) بصورت عرفی می باشد که در مناسبت ها و زمان هایی که مورد نیاز باشد گردهم آمده و تصمیماتی می گیریم. نمایندگان یکان علیا در امور اهالی به تعداد ۶ نفرانتخاب شده و دارای دفتر کار و یا جلسه نیز می باشد که اینجانب هم به عنوان معتمد و مطلع از وضعیت اهالی کار، دبیری را بر عهده دارم که جمع بندی اسناد و نوشتن و.. همراه با نمایندگان اهالی در خدمت هم ولایتی ها هستم.
در ارومیه بیشترین جمعیت یکانیان در شغل های دیگر مشغول هستند و تعداد قابل توجه کم درآمد هم در این میان هستند و همچنین افراد خیری داریم که در مورد لزوم به خانواده های فقیر یکانی در ارومیه کمک می کنند و برخی نیازهای روستائیان یکانات را هم تهیه کرده و ساختن چندین باب مدرسه و هزینه های مدارس و مساجد و تازگی ها احداث جاده ی بین مزارع و.. نیز در آن مناطق محروم را بر عهده داشته اند. فعالیت انجمن همچنین در مواردی که گاهی اختلافی بین یکانی ها اتفاق می افتد سعی می کنند تا با پادرمیانی و وساطت بدون حضور طرفین در دادگاه و شکایت، اختلافات شان را با روش های سنتی و مصلحت آمیز حل و فصل نمایندکه خود نقش قابل توجه ی در حل مشکلات اهالی دارد.
در ادامه سئوال شما باید بگویم که بیشتر یکانی های ساکن در ارومیه در کار تجارت و بازرگانی هستند و حتی منطقه ای در بازار تاریخی ارومیه بنام یکان بازاری شناخته می شود. در کنار اینها عده ای به کارهای تولیدی مشغول شده و کارخانه هم دارند.
همچنین در ادارات و سازمانهای مختلف ارومیه نیز در سطوح مختلف اداری حضور داشته و با توجه به سوابق موجود افرادی پاکدست هستند که تاکنون تخلفی از آنها دیده نشده است. عده ای نیز متخصص در لباس پزشک، مهندس، وکیل و موارد دیگر داریم که در کسوت خویش در حال خدمت به هموطنان در شهر زیبای ارومیه می باشند. و در پایان امیدوارم که یکانی ها همیشه و در همه عرصه ها با فعال بودن شان، دین خود را به کشور و مخصوصا ارومیه بخاطر وضعیت خاصش ادا کرده و می کنند و همیشه خواهند کرد. از جنابعالی که در تهیه این مصاحبه زحماتی را متقبل شدید و در نشر آگاهی اهالی تلاش مستمری را دارید، تشکر می کنم.