نگاهی به نقاشی قهوه خانه ای ایران

نویسنده: معصومه بستانی
گروه فرهنگی:نقاشی قهوه خانه ای سبکی خودآموخته، دفرمه و گاهی با رنگهای خام است. این سبک از نقاشی ایرانی با درون مایه های رزمی، مذهبی، آیینی و بزمی است که توسط هنرمندان مکتب ندیده نقاشان این رشته، برای آثار خود برگزیده بودند.
به گزارش آرازآذربایجان،عنوان قهوه خانه ای را زنده یاد »کریم امامی« به دلیل سکونت و استقرار نقاشان در قهوه خانه ها به این نقاشی بخشید.
تابلوها به دو دسته تقسیم می شدند:
الف) تابلوهایی که دارای یک کادر مستطیل و معمولا دارای یک یا چند صحنه بودند.
ب) تابلوهایی که دارای یک موضوع و چند صحنه تقریبا مجزا بودند.
نقاشی قهوه خانه ای از زمانهای دور با ترسیم داستان‌های رزمی و بزمی و وقایع مذهبی و آیینی همراه بوده است و هنرمندان بسیاری دستی بر آن داشته. نقاشی قهوه خانه ای زمانی خودآموخته محسوب می‌شد و چون مردم کوچه بازار را با خود همراه می‌کرد مخاطبان زیادی را به خود اختصاص می داد که همزمان با جنبش مشروطه ایران در اواخر قاجار و نیز اوایل دوره پهلوی اوج گرفت. نقاشی قهوه خانه ای در دوره خاصی از تاریخ کار شده است و المانهای خاصی در آن دیده می‌شود. بعد از دوران قاجار بیش از پیش به سبک قهوه‌خانه ای توجه شد البته این سبک نقاشی بیش از دوران قاجار ریشه دارد، اما تکاملش را می‌توان مرتبط به آن زمان دانست.
اینگونه نقاشیها آمال و علایق ملی، اعتقادات مذهبی و فرهنگ جوامع شهری را باز می تابید.
هنرمندان نقاشی قهوه خانه ای را عموماً مردم کوچه و بازار بودند و نقاشی هایشان را برای قهوه خانه ها خلق می کردند تا راوی و نقال بر آن، داستان بگوید. اغلب آنان نقاشان خودآموخته و مکتب ندیده بودند و همین امر سرآغاز دیدن دفرمگی ها در نقاشی قهوه خانه ای شد. فیگورها و اصول تناسب ندارند و حتی نقاشی که بر سبک رئال آگاهی دارد هم به شیوه دفرمه و بدون رعایت تناسبات فعالیت می کنند.
رنگهای زنده روی بوم های نقاشی سبک قهوه خانه ای خیلی پخته نبودند در واقع در سبک قهوه خانه ای رنگ آنقدر پخته نیست و گاها رنگ خام را بر بوم می زدند و دلیل خاصی هم ندارد و این شیوه نقاشی بوده است.
از قدیم که جریان سبک نقاشی قهوه خانه ای آغاز شد هنرمندان کار خود را با نقاشی های مذهبی آغاز کردند و پس از آن رزمی و بزمی به آن اضافه شد و داستان‌های شاهنامه فردوسی این ژانر،خود به دو بخش نقاشی قهوه خانه ای و پرده درویش تقسیم بندی میشد.در سبک پرده درویش، نقالان پرده ها را روی دوش خود انداخته و می رفتند در کوچه و بازار نقالی می کردند.در نقاشی قهوه خانه ای همچنین از پرده کشی، دیواره نگاری بقاع متبرکه و نقاشی پشت شیشه ای با مضمون مذهبی هم می‌شود نام برد.
داستان‌های شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی، وقایع کربلا، قصه های قرآنی و حکایت‌های عامیانه موضوعات اصلی نقاشی قهوه خانه ای را تشکیل می‌دهند. هنرمندان این موضوع را با شرحی که از زبان نقال، تغزیه خوان، مداح و روضه خوان می شنیدند و آنگونه که در ذهن مردم کوچه و بازار وجود داشت به تصویر می کشیدند. همچنین ثبت غم و شادی های مردم کوچه و بازار در تابلوهایشان مثل عکس به یادگار ثبت می کردند.
یکی دیگر از ویژگی این نقاشی این است که نقاشی گردسر اولیاء و ائمه اطهار (ع) را با »هاله نور« پوشانده که اشاره به پاکی و شخصیت الهی اولیاء دارد و به عبارتی با این نشانه او را از غیر جدا می سازد.
در نقاشی قهوه خانه ای نقاش شخصیت اصلی داستان را بزرگتر از بقیه افراد به تصویر می کشاند و همچنین برای تحقیر افراد معمولا آنها را با کوچکتر نشان دادن اندامشان نشان می‌داد.
رنگ آمیزی نقاشی قهوه خانه ای نمادین است همانند نگاره »یوسف و زلیخا«اثر کمال الدین بهزادی که می‌توان رنگ را در لباس پرسوناژهایی که بیانگر حالات روحی آنهاست.
همانطور که گفته شد نقاشی قهوه خانه ای خودآموخته که جذابیت بسیاری دارد چرا که نفاش عموما آدمی ساده است و بدون اینکه تحصیلات آکادمیکی در حوزه نقاشی داشته باشد بر روی بوم نقش می زد. روایتگری این سبک هم خاصیت خاصی دارد و اینکه داستانی را روایت می کند برای او جذاب خواهد بود.نقاشی قهوه خانه ای البته سبک‌های دیگری را هم شامل می‌شود که برخی از آثار جشن های ایرانی و سفره هفت سین حال و هوای کوچه و بازار قدیم…را نشان می‌دهند.
نقاشی قهوه خانه ای که در زمان اوج خود بدلیل ارتباط گسترده آن با مخاطبان خاطره ای به یاد ماندنی بر جا گذاشته بود تا سالهای پایانی عهد قاجار از رونق افول کرد و با ورود نقاشان مدرن به کشور و رشد جریان‌های غربی هنری در ایران نقاشی قهوه خانه ای آرام آرام به حاشیه رفت و شیوه های هنری جدید و نوآوری دیگری شکل گرفتند.
از نقاشان معاصر در سبک نقاشی قهوه خانه ای فعالیت کردند.در گذشته نقاشی قهوه خانه ای اغلب مردان بودند و سوژه هایشان هن اغلب مردان بودند البته درباره پرده هایی از داستان های عاشقانه شیوه کمی متفاوت بود که امروزه پرده زنانه را به سبک قهوه خانه ای نقش زده اند. البته بعضی از هنرمندان هم به این دست از نوآوری‌ها در سبک نقاشی قهوه خانه ای اعتراض می کنند.
هنرمندان معاصر شیوه عرفانی را به سبکدقهوه خانه ای اضافه کردند. از اشعار مولانا نیز استفاده شده است. شاید در تابلوهای قدیمی این سبک معمولا نوآوری دیده نمی‌شود البته در بعضی از تابلوها بهشت و جهنم را به طرح های خودراه دادند.
امروزه می‌توان نتایج رشد و شیوه های هنری نقاشی را در نمایشگاه‌های امروزی دید. یا در دیواره نگاره های امامزاده شاه زید اصفهان، صحنه هایی از تعزیه امام حسین (ع) به تصویر کشیده شده است. نمونه های قابل توجهی از آثار هنرمندان نقاشی قهوه خانه ای در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود.
آخرین نقاشی قهوه خانه ای سال‌های ۱۳۴۰روی داده که نگاهی دوباره به این نقاشی در میان هنرمندان معاصر دیده شد.
.Arazazarbaiijan.farhangi@gmail.com