نوت یازیسی نئجه یارانمیشدیر؟
افراسیاب بدل‌بیلی
کؤچورن: میلاد بالسینی
ایکینجی بولوم
آنادیلیمیز: بو نؤوع دریژورلوق قایداسینا هئیرونومییا دئییلیر.
یئری گلمیشکن قئید ائدک کی، آذربایجاندا سووئت حاکیمیتی قورولدوقدان آز سونرا اوزئییر حاجی بی‌لی‌نین الی ایله قورولان بیرینجی آذربایجان خالق چالغی آلتلری اورکئسترینین رهبری دوکتور آ. ایونئسیان دا، نوتسوز اورکئسترین چالدیغی چوخ سسلی موسیقی اثرلرینده‌هارمونیک سسلرین دوزگون و واختیندا چالینماسینی بارماقلارینین موختلیف شرطی حرکتلری ایله موسیقی‌چی‌لره چاتدیریردی.
اوللر، بو هئیرونومییا حرکتلرینین قرافیک ایفاده‌سی کیمی‌مئیدانا گلن نئوما اوخونان ماهنی‌نین سؤزلرینده کی وورغولارین موسیقی واسیطه‌سیله داها آیدین و قاباریق شکیلده سسلنمه‌سینی آز_چوخ تامین ائده بیلیردی.
بو گون بیز، مورککب موسیقی اثرینین اینجه اؤزللیکلرینی چاغداش نوت یازیسی واسیطه‌سیله گؤره بیلیریکسه و موسیقی اثرینین بوتون گؤزللییینی هله ائشیتمزدن اول گؤزلریمیزله سئیر ائده بیلیریکسه، بو اوغور، اسکی نئوما نوت یازیسی اوصولونون سونراکی ایره‌لی‌له‌ییشی ایله الده ائدیلمیشدیر.
بیر سؤزله چاغداش نوت یازیسینین روشئیمی‌همین نئوما ایشاره‌لریندن عیبارتدیر. تخمینا اون یوزایللیکده غربی آوروپادا چوخ سسلی(یعنی، عئینی زاماندا سسلنن ایکی و داها چوخ موستقیل مئلودییالاردان عیبارت) موسیقی مئیدانا گلدیکده نئوما نوت یازیسی سیستئمی‌آرتیق موسیقی‌چی‌لری تامین ائتمه‌دی. بئله‌لیکله، بو گونکو ستئنوقرافیک یازینی آندیران نئوما نوتاسییاسی موسیقی سسلرینین یوکسکلییینی دقیق گؤسترمکده یئترسیز ایدیر.
حیات نوت یازیسی ایشینده یئنی ایصلاحات آپاریلماسینی، بؤیوک بیر دؤنوش یارادیلماسینی طلب ائدیردی. بیر چوخ موسیقی‌شوناس بیلگینلر بو یولدا چئشیدلی تجروبه‌لر آپاردیلار. اون بیرینجی یوزایللیکلرده یاشامیش ایتالیان خور موعللیمی‌قویدو دارئتسو بو ساحه‌ده داها دا ایره‌لی‌یه گئتدی.
او، چاغداش نوت یازیسینین بانیسی ساییلیر. قویدو اؤزوندن اول یاشامیش موسیقی بیلگین‌لرین تجروبه‌لریندن یارارلاناراق موسیقی سسلرینین خطلر اوزه‌رینده و خطلر آراسی یازیلماسی تجروبه‌سینی یئتگین‌لشدیردی.
ایلک نوت خطی‌نین بیرینجی اولاراق کیم طرفیندن تطبیق اولوندوغونو بللی دئییل. لاکین بوراسی آیدین‌دیر کی، ایلکین نوت ایشاره‌سی اوزه‌رینده بیر قیرمیزی خط چکیلیردی کی، بو “فا” پرده‌سینی آندیریردی، سونرالار بو قیرمیزی خطه پارالئل اولاراق ساری و بعضا ایسه یاشیل رنگلی ایکینجی خط چکیلیرمیش کی، بو دا باشقا پرده‌لری آندیریرمیش. موسیقی سسلرینین خطلر اوزه‌رینده کؤچورولمه‌یی داها اویغون گؤرولدویو اوچون سونرالار اوچ، دؤرد و سوندا بئش خطدن عیبارت ایندیکی نوت سطری یارادیلیر.
بئله‌لیکله، بو خطلردن ایشلتمه یولویله موسیقینین کاغیذ اوزه‌رینه کؤچورولمه‌سینده بللی اوغورلار الده ائدیلیر. بونونلا ایش قورتارمیر. هر سسین نه قدر اوزادیلماسی دا دوزگون گوسته‌ریلمه‌لی‌دیر. اوناگؤره کی قویدو دارئتسونون نوت سیستئمی‌سسلرین یوکسکلییینن، یعنی‌هانسی پرده‌ده اولدوغونو دوزگون گؤستره بیلسه ده، مئلودییادا‌هانسی سسین نه قدر اوزادیلماسی کیمی‌چوخ گرکلی گؤره‌وی، یعنی اؤلچو مسئله‌سینی نظرده توتا بیلمیردی.
اودور کی، سونرالار مئنزورال(“مئنزورا ” _لاتینجا اؤلچو دئمکدیر) نوت یازیسی یارادیلدی. بو نوتاسییا موسیقی سسلرینین اؤلچوسونون داها آیدین گؤسترمه‌سینی تامین ائتدی. حاقیندا دانیشدیغیمیز نئوما، ائله‌جه ده مئنزورال نوت یازیلاری اساس اعتیباریله ووکال موسیقی نین یازیلیشینا عایید ایدی. اینسترومئنتال موسیقی اوچون اون بئش_اون یئددی عصرلرده تابولاتورا آدلانان نوت یازیسی سیستئمیندن ایستیفاده ائدیلمیشدیر. غربی آوروپادا دئمک اولار کی، هر خالقین اؤز تابولاتورا نوت یازیسی اولموشدور. بوندان علاوه هر موسیقی آلتی اوچون ده خوصوصی تابولاتورا ترتیب ائدیلمیشدیر. تابولاتورا ایستر خطلی، ایسترسه ده خطسیز شکیلده اولموشدور. بورادا حرفلردن، رقملردن و چئشیدلی اؤلچو ایشاره‌لریندن ده‌یرله‌نیلیر. آیری_آیری میللتلرین موسیقی تاریخینده چئشیدلی نوت یازیسی سیستئملری اولموشدور. اون بیرینجی یوزایللیکدن باشلایاراق روسییادا “زنامیا” و یا “کریوک” آدلی خطسیز نوت یازیسیندان ایستیفاده ائدیلدییی بیزه بللیدیر. اون آلتی یوز ایللیکده نووقورود شهرینین ساکینی ایوان شایدوروو کریوک نوت یازیسینی چوخ بوتؤولشدیرمیشدیر. کریوک نوت ایشاره‌لر یازیسیندا سسلرین یوکسکلییینی دوروست گؤسترمک اوچون هم قارا، هم ده قیرمیزی رنگدن ایستیفاده ائدیلیردی.
اون اوچونجو یوزایللیکدن یاشاییب یارادان داهی آذربایجان موسیقی‌شوناسی صفی‌الدین اورموی آذربایجاندا ایلک نوت یازیسی ایجاد ائدیب، موسیقی پارچالارینین مئلودییاسینی(هاواسینی) کاغیذ اوزه‌رینه کؤچورموشدور. اونون یازدیغی”کیتاب الادوار” آدلی موسیقی نظرییه‌سی کیتابیندا(ایکی ال یازماسی‌نین بیر نوسخه‌سی حاضیردا لوندوندا ساخلانیلیر. ایستامبولدا، تورکییه دؤولت کیتابخاناسیندا اولان او بیری نوسخه‌سی‌نین فوتوصورتی ایسه آذربایجان SSSRعلملر آکادئمییاسی‌نین کیتابخاناسیندادیر) ایلک آذربایجان نوت یازیسینین اولدوقجا ماراقلی و اوریژینال اؤرنه‌یینه تصادوف ائدیلیر.
موسیقینین قولاقلاری اوخشایان خوش سسلرینی بوتون اینجه‌لیکلری ایله، آچیق_آیدین کاغیذ اوزه‌رینده کؤچورولمه‌سی نوت یازیسینین نه زامان و‌هانسی دورومدا ایختیراع ائدیلدییی ایله باغلی آیری مقاله‌ده گؤستریلمیشدی کی، بوگون بوتون دونیا میللتلری ساریدان قاورانمیش چاغداش عومومی‌نوت یازیسی اسکی چاغلاردا هر میللتین اؤزونه اؤزل آیریجا شرطی ایشاره‌لردن عیبارت اولموشدور. خالقلار موسیقی سسلرینی یازییا کؤچورتمک‌ده ایلکین اولاراق یازی الیفباسی‌نین حرفلریندن و ائله‌جه ده ریاضی ساییلاریندان عیبارت اولان ایشاره‌لر ترکیبیندن ایستیفاده ائتمیشلر. بو ایشاره‌لر، دوغال اولاراق، موسیقینین آزاجیق اؤزللیکلرینی یازیدا گوستره بیلیردی.ایللر بویو ایشله‌نیب تکمیللشدیریلمیش چاغداش نوت یازیسیندا دا بیر چوخ چاتیشمازلیقلار اولدوغونو، اونون دا آیدین بیر کؤچورمه گوجونون اولمادیغین وورغولاساق، اوندا اسکی نوت ایشاره‌لرینین تخمینیلییی، تقریبیلییی داها دوغال گؤرونر.
چاغداش اولوسلار آراسی نوت یازیسی میللت‌لر آراسیندا یاییلدیغی چاغدان چوخ_چوخ اؤنجه، هر میللتین اؤزونه اؤزل ایشلتدییی موسیقی ایشاره‌لرینین اؤزو ده بللی چاغ سوره‌سینده تکمیللشمه‌یه دوغرو چیچکلنمه قاتلارینی کئچمیشدیر.
هر میللتین ایشلتدییی الیفبا حرفلری ایله ریاضی رقملرین تملی ایله دوزه‌لن نوت یازیسینا غربی آوروپادا تابولاتورا دئییلیر. غربی آوروپا میللتلرین تابولاتوراسی لاتین الیفباسی و ریاضی رقملرین اویغونلاشدیریلماسی یولو ایله دوزلدییی کیمی، عرب، فارس، اؤزبک، آذربایجان و باشقا یاخین شرق میللتلرینین تابولاتوراسی دا او چاغلار یاخین دوغودا ایشله‌نن عرب الیفباسی ایله ریاضی رقملرین باغلانماسی تملی ایله دوزنلنمیشدیر.
ماراقلی بوراسیدیر کی، یاخین دوغو میللتلرینین موسیقی تاریخی و نظریییه‌سی ایله مشغول اولان غرب موسیقی شوناسلاری(گؤرکملی اینگیلیس موسیقی بیلگینی هئنری جورج فارمئر، مشهور فرانسیز بیلگینلری ژ. روان، م. هوار، آلمان موسیقی بیلگینی ق. ریمان و باشقالاری) یاخین دوغو موسیقی شوناسلارینین علمی‌اثرلرینین عرب دیلینده یازیلدیغینا اساسلاناراق، بو موسیقی شوناسلارین‌هامیسی‌نین عرب اولدوغونو سانمیشلار. اونلار اورتا یوزایللیکلرده بوتون یاخین دوغودا عرب دیلینین علمی‌دیل(غربی آوروپادا لاتین دیلی اولدوغو کیمی) اولدوغونو نظردن قاچیرمیشلار.
هله اسکی چاغلاردا یاخین دوغو اؤلکه‌لرینده بیر چوخ بیلگین موسیقی اثرلرینین کاغیذ اوزه‌رینده کؤچورولمه‌سینه چالیشمیش، چئشیدلی یول و قوراللار ایره‌لی سورموشدور.
اؤرنک اولاراق، دوققوزونجو یوزایللییین گؤرکملی عرب موسیقی شوناسی اسحاق بن ابراهیمین(۷۶۷-۸۴۹) خلیفه الواسیق بیللاهه تقدیم ائتدییی “کیتاب اول نغم والایقا” (موسیقی ترانه‌لری و اؤلچولری کیتابی) اثرینده موسیقی پارچالارینین کاغیذ اوزه‌رینه کؤچورولمه‌سی یولوندا علمی‌چالیشمالار گؤستردییی بیزه بللیدیر.
اسحاق بن ابراهیمین شاگیردی، دؤورونون ان مشهور خواننده و موسیقی شوناسی زیریابین بو اوزرده چالیشمالاری داها بؤیوکدور. زیریاب اؤز اؤیرتمیندن آلدیغی بیلگیلرله باغلی بیلیم و فن‌نین بیر چوخ اوزه‌رلرینین بیلیجی‌سی اولور. آنجاق او، بیلیم و صنعت عالمینده اؤز اؤیرتمنی اسحاق بن ابراهیم ایله یاریشا بیلمه‌یه‌جه‌یینی گؤروب یاشادیغی باغداد شهریندن چیخیب گئتدی، اولجه میصره، سونرا بنی اومیه خیلافتی‌نین انده‌لیسده کی جانیشینی امیر عبدالرحمان ثانی‌نین چاغریشی اوزره کوردووا شهرینه گلیر. بورادا ادبیات و اینجه صنعتین چیچکلنمه‌سی یولوندا وار گوجونو قویور. اون میندن آرتیق تصنیف و‌هاوالاری بیلن، موسیقی عالمینده بیر چوخ یئنی‌لیک‌لر یارادان زیریاب عود موسیقی چالغی‌سینا بئشینجی سیمی‌آرتیرمیشدیر و عودون داها اینجه سسلنمه‌سی گؤره اونون آغاج قابیغیندان اولان میضرابینی قارتال قانادیندان دوزلدیلن میضرابلا دئیشمیشدیر.
اورتا یوزایللییی موسیقی‌سی‌نین ان گؤرکملی اؤرنک‌لریندن بیری اولان ابو نصر محمد بن ترخان الفارابی- ۹۵۰-۸۶۵ اونون یازدیغی “کیتاب-الموسیقی الکبیر” اثرینین ال یازماسی لوندونداکی بریتانیا دؤولت موزه ینده ساخلانیلیر- موسیقی سسلرینی بیر_بیرینین ایچینده یئرلشدیریلن چئشیدلی بویالی ۹ دایره‌وی خطله گؤسترمه‌یه چالیشمیشدیر.
دوغو موسیقی‌سی اوچون تابولاتورا یاراتماق ایشینده چئشیدلی تاریخی چاغلاردا بیلگین‌لرین گؤستردیکلری چالیشمالار یازیقلار کی، چوخ واخت یاییلمامیشدیر وائتکی‌سیز قالمیشدیر.
داها دوغروسو، بو یا باشقا بیر بیلگینین دوزنلهدییی قوراللار بوتؤولوکده موسیقی‌چی‌لر ساریدان قاورانیلا بیلمیردی، اونا گوره کی بو قوراللاردا اولان چوخلو آیرینتیلار و قوشوللار، دوزنله‌نن تابولاتورا قوراللاری چوخ قاریشیق ائدیر. سونوجدا هر‌هانسی بیر بیلگینین دوزلتدییی نوت یازیسی یالنیز اؤزونه بللی اولوردو. بوندان علاوه، دوزنله‌نن تابولاتورا ایشاره‌لری موسیقی اؤزللیکلرینی تام اولاراق گؤستره بیلمیردی.
بئله بیر دورومدا اون اوچونجو یوزایللیکده آذربایجان موسیقی شوناسی صفی الدین عبدل مومن اورموی‌نین یاراتدیغی تابولاتورا داها دولغون و داها آیدین ساییلمالیدیر. آچیقجا گؤرونور کی، اورموی بو ایشینده اؤزوندن قاباقکی گؤرکملی موسیقی بیلگینلریندن خلیل بن احمدین(۷۱۸-۷۸۶) “موسیقی‌ده و شعرده اؤلچو قوراللاری” و “موسیقی کؤکلری” آدلی کیتابلاریندا، موصوللو ابراهیمین(۷۴۲-۸۰۳) عود موسیقی چالغی‌سینی شرح ائتدییی ریساله‌سیندن، گؤرکملی ایران موسیقی شوناسی ابولفرج ایصفاهانی‌نین (۸۹۷-جی ایلده ایصفاهان شهرینده دوغولموش، ۹۶۷جی ایلده باغداددا وفات ائتمیشدیر). “کیتاب اولآغانی”(نغمه‌لر توپلوسو) اثریندن و نهایت ابو نصر فارابی‌نین علمی‌کیتابلاریندان گئنیش ده‌یرلنمیشدیر.
صفی الدین اورموی‌نین اؤنردییی نوت یازیسی دا قاریشیق اولدوغوندان دوغو موسیقی‌چی‌لری آراسیندا گئنیش یاییلا بیلمه‌میشدیر. لاکین، اونون دوزلتدییی نوت یازیسی داها آیدین، داها دولغون و گئنیش اولدوغوندان ایندی بیز اونون “کیتاب الادوار” تذکیره‌سینده کی تابولاتورالاری آچیقلاماقلا ۸۰۰-۱۰۰۰ ایل بوندان اؤنجه آذربایجان موسیقی‌سی‌نین نئجه، نه شکیلده و نه طرزده اولماسی ایله باغلی بیلگی‌لر الده ائدیریک.
هر بیر موسیقی‌چی، هر بیر بسته‌کار یئنی اثر اوزه‌رینده چالیشدیقدا یا دا یئنی موسیقی اثرینی نوت یازیسینا کؤچورتدوکده بو ایشی بللی بیر موسیقی چالغی‌سیندان دهیرله‌نیر.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۲ مهر ۱۳۹۸ ساعت ۱:۳۱ ب.ظ
