موقعیت تاریخی و جغرافیایی شهرستان ارومیه

قسمت هفتم قلعه ها و گرمابه ها
گروه جامعه: قلعه دم دم:این قلعه در سال ۱۰۱۸ هجری قمری برفراز کوهی به همین نام در ۱۸ کیلومتری جنوب غربی ارومیه ساخته شده است .
این قلعه به علت ارتفاع زیاد از سمت شمال و جنوب و اتصال آن به صخره سمت غربی که نزدیک به زمین است ، دارای حصاری محکم و دروازه ای در سمت جنوبی است . قلعه از پنج قسمت تشکیل می شود که عبارت است از : قسمت اصلی ، قسمت پایین ، قسمت سولوق قسمت بوزلوق و بیرون دروازه شرقی . در قسمت شرقی قلعه و منتهی الیه صخره ، برجی عظیم بنا شده که خود در حکم قلعه بوده است . آب مصرفی قلعه از حوضی تامین می گردید که با آب باران پر می شد .
در قسمت شمالی قلعه چشمه ای است که آب کمی دارد . در کنار چشمه حوضی قرار گرفته که با گنبدی پوشانیده شده است و برای حفاظت از آن نیز برجی احداث شده که به قسمت اصلی متصل است و آن را سولوق ( جای آب ) می نامند . در قسمت جنوبی داخل قلعه گودالی احداث شده بود که زمستانها با یخ و برف پر می شد و زیر آن حوضی ساخته شده بود که در ایام کم آبی از آن استفاده می شد .
برای محافظت این قسمت نیز قلعه مانند بنا شده بود که آن را بوزلوق ( جای یخ ) یا قارلیق ( جای برف ) می‌گفتند و راه آن نیز مانند سولوق مخفی بوده است .
قلعه اسماعیل‌آقا: قلعه اسماعیل آقا در زبان محلی » اسماعیل آقا قلعه سی«نامیده می شود که مربوط به قلعه نظامی یکی از خوانین محلی بوده است . این قلعه در ۱۸ کیلومتری شمال غربی شهرستان ارومیه بفاصله نسبتاً کمی از جاده سرو در بالای رشته کوهی قرار رگفته است . بنای اسماعیل آقا قلعه سی مربوط به دو دوره متفاوت می باشد .
دوره اول آثاری است که مربوط به هزاره اول قبل از میلاد مسیح می باشد که شامل بقایای دیوارهای یک دژنظامی اورارتوئی و دخمه هایی تراشیده از صخره های مقاوم مربوط به همان زمان می باشد . ایوان ورودی و سر در با قاب بندی سنگی و طاقی که طاقنماهای محراب مانند در انتها دارد و شیوه اجرای دیوارهای دژ از ویژگیهای این اثر ارزشمند می‌باشد .
دوره دوم آثار و بقایای قلعه دفاعی دیگریست که دیوارهای آن و برجهای دیده بانی مربوطه پابرجا و کمتر آسیب دیده . این قلعه نظامی مربوط به یکی از خوانین محلی می باشد که در جریان اغتشاشات اواخر دوره قاجاریه احداث گردیده است . در ساخت برج و باروهای قلعه از خشت خام استفاده شده است .
قلعه بردوک :روستای بردوک ( Bardouk ) در ابتدای دره سلطانی در دامنه مشرف به رودخانه کم آبی که سرچشمه آن از کوه های ترکیه است قرار دارد . فاصله این محل تا مرز فعلی ایران و ترکیه حدود ۱۵ کیلومتر است .
قلعه و مجموعه آن با تامین کلیه شرایط دیده بانی بر دامنه مثلثی شکل که راس آن رو به شمال نهاده و یک سلسله زمین های شیبدار که بصورت پلکانی و صخره های بلند کوهستان قرار گرفته اند ، بنا گردیده است . کلیه استحکامات حصار پیرامون بنا و بناهای داخل حصار از سنگ های لاشه ای و قلوه سنگ های محلی با ظرافتی قابل تحسین شناخته شده اند . در مرتفع ترین نقطه ممکن قلعه ، یک برج دیده بانی در صعب العبورترین جا بر روی یک تیغه کم عرض با سنگ های لاشه ای و ملات ساروج بنا گردیده و از داخل و خارج با گچ نرم و صاف میان درزها و بندها بصورت لایه ضخیمی پر شده است . این بنا کاملاً سالم و درجهات مختلف دارای روزنه جهت دیده بانی و یک در ورودی از جبهه شرقی می باشد و تنها مختصر تخریبی در کنگره های آن دیده می شود .
قلعه کاظم داشی : استان آذربایجان غربی به لحاظ شرایط خاص جغرافیایی و مکان های باستانی و دیدنی در سطح کشور از مقام و منزلتی خاص برخوردار است و از اینرو جزو استان های سیاحتی محسوب می‌شود و همه ساله هزاران نفر از موزه‌ها و آثار و ابنیه تاریخی آن بازدید می نمایند که از آن جمله می توان به قلعه »کاظم خان « ارومیه اشاره کرد . قلعه کاظم داشی در حدود ۶۵ کیلومتری ارومیه و ۱/۱۵ کیلومتری شرق روستای گورچین واقع شده است که در محل به» قالاباشی« معروفیت دارد .
مناظر طبیعی زیبا و بقایای معماری و حجاری های صخره ای و گذرگاههای صعب العبور و پرتگاههای مخوف ارزش و اهمیت سوق الجیشی به این اثر داده است که با توجه به بررسی ها و پژوهش های باستانشناسی که توسط سازمان میراث فرهنگی کشور به عمل آمده مهمترین آثار شناخته شده این محل مربوط به هزاره اول قبل از میلاد مسیح و دوره ایلخانیان می باشد که تحت محافظت و نگهداری سازمان میراث فرهنگی استان می باشد .
بنا به نوشته مورخین اسلامی هلاکوخان مغول اموال قیمتی و خزائن نفیس خود را در این قلعه پنهان نموده بود . حتی معروف است که خود هلاکوخان نیز در این قلعه مدفون گردیده است. این قلعه در جنگ جهانی اول به مدت ۹ سال پناهگاه» کاظم نامی « از اهالی قوشچی و یاران وی بوده است . در این قلعه بدستور کاظم خان ساختمان دو طبقه ای نیز بنا شده که زمانی مورد استفاده خود و خانواده اش بوده است . کاظم خان در این قلعه آهنگری ، ریخته گری و قایق سازی دایر کرده بود و در ضمن به ساختن توپ سرپر و باروت و فشنگ و غیره نیز می پرداخت .
بخشی قلعه : بخشی قلعه برفراز کوه مخروطی شکل ناقصی استوار است که در ۲ کیلومتری سمت جنوب غربی و نزدیک ساحل دریاچه ارومیه ، مشرف به جلگه ای خرم و سبز واقع شده است .
در قسمت شرقی کوه مذکور سنگی به طول ۱/۸۰ و عرض ۱ متر قرار دارد که بر سطح خارجی آن خطوطی شبیه به خط عیلامی به چشم می خورد که تا امروز موفق به خواندن آن نشده اند . در سال ۶۱۷ هجری قمری » اوزبک ابن پهلوان« جاده های اطراف کوه و قلعه را زیرسازی کرد . در نزدیکی قلعه ، نهری جریان دارد که پلی هم بر روی آن احداث شده است .
اهالی محل این پل را اوزبک کورپوسو (پل اوزبک) می خوانند که هنوز هم سالم مانده و مورد استفاده محال نازلوچای می باشد . بر قسمت فوقانی کوه ، بعد از استیلای اعراب کلمه الله را نوشته اند .
در کاوشی که از این قلعه صورت گرفته ، مقادیری ظروف سفالی و اثاث و آلات مفرغی و مسی کشف شده است . از بعضی قسمتهای تپه ( کوه ) صخره های بزرگی بدست آمده که گویا مردم آن عصر مردگان خود را در آن صخره ها ( به جای تابوت ) قرار می‌دادند و دفن می کردند .
قلعه تلاو ( خزان هلاکو): این قلعه در جزیره تلاو در داخل دریاچه ارومیه واقع شده است . و به نوشته مورخین قدیم هلاکوخان مفعول خزائن خود را در آن جا نهاده است .
گرمابه آخوند : حمام آخوند در شهرستان ارومیه در داخل بازار قدیمی در راسته حاج میرزا حسین آقا قرار گرفته است که متعلق به دوره قاجاریه است . بنا پلان منظم ندارد . کف حمام در حدود ۲/۸۰ متر از کف بازار پایین تر است . این بنا دو گنبد مرکزی دارد که یکی از گنبدها برای گرمخانه دیگری برای رختکن طراحی شده است . پی های بنا از سنگ لاشه و ملات بینشان ماسه و آهک است . قوس های بکار رفته در نمای داخلی بنا از نوع شاخ بزی است .
حمام آخوند همان کاربری زمان ساختش یعنی استفاده بعنوان » گرمابه « را دارد و محل خزینه آب سرد قدیم امروز به محل دوش تبدیل شده است . حمام تزئین خاصی ندارد .
آجرهای بکار رفته در بنا آجرهایی به ابعاد ۲۰*۲۰ سانتی متر و ملات بین آنها گچ دست کوب می باشد.
با توجه به اینکه این حمام در سال ۱۳۶۶ هـ . ش بر اثر حمله هواپیماهای عراقی تخریب شده بود تعمیراتی در آن صورت گرفته است که البته بر اساس معماری قدیمی اصلاح شده است و در حال حاضر بعنوان گرمابه عمومی مورد استفاده قرار می گیرد .
حمام قراچه :حمام قراچه در بین بافت قدیمی بازار ارومیه ما بین راسته کوزه فروشان و خیابان عسگرآبادی قرار گرفته است ، بطوریکه ذکر شد این حمام که ورودی ‌آن در راسته کوزه فروشان قرار دارد در ضلع غربی مجموعه بازار واقع شده است .
طبق مندرجات کتب تاریخی این حمام در زمان حکومت نادرشاه محمود وجود داشته است و از نظر فرم طاق و کتیبه و تکنیک ساخت بیانگر معماری اوایل زندیه یا صفویه می باشد ، ورودی حمام از بازار کوزه فروشان منشعب می شود . این حمام مانند سایر حمامهای قدیمی پایین تر از کف کوچه ساخته شده است .
با توجه به اینکه هم اکنون مورد استفاده می باشد حمام نسبتاً سالم بوده و در صورت نیاز با تعمیرات موضعی از قسمت های آسیب دیده آن می توان رفع خطر نمود .
به هر صورت با توجه به پلان حمام براحتی می توان به خصوصیات این گرمابه آشنا شد . حمام فاقد تزئینات و آرایش بوده و تمام بدنه داخلی آن با اندود گچ و آهک و کاشی های جدید پوشانیده شده است و هیچ نوع تزئینات قدیمی در ظاهر ندارد ، مگر اینکه در لایه برداری به تشابه هایی از آرایش های اولیه حمام برخورد شود .
نادر شاه افشار در همین حمام بود که در هنگام استحمام شبانه با شنیدن صداهای محافظان نسبت به محمد کریم خان بیگلر بیگی بدگمان شد و دستور داد که در همان رختکن حمام او را احضار کردند و از دو چشمش نابینا کردند .
حمام خان : این حمام بوسیله سردار بانی مسجد سردار نزدیک مسجد ساخته شده بود که بعد از کودتای رضاشاه و خیابان کشی شهر تخریب گردیده است و به جای آن پاساژی بنا گردیده که امروزه به نام پاساژ» ورهرام «معروف است .
حمام های علی شهید ، قوشالار ، قائم ، علی مصطفی و حاجی فتح ا… از دیگر حمام های تاریخی ارومیه هستند که همگی آنها در داخل بازار قدیمی ارومیه بنا گردیده اند و قدمتشان به دوران قاجاریه می رسد ، اما هیچ کدام از آنها در فهرست آثار تاریخی ثبت نشده اند .