مفهوم گناه ریشه در باورها و اعتقادهای فرهنگی دارد

شروین وکیلی
گروه تحلیل:گناه برساخته ای اجتماعی است و بر این مبنا براساس جغرافیای گناه در یک نظام اجتماعی تا حدودی می‌توان درباره ساختارهای نهادی و جریان های قدرت و معنایی که در شاهرگ روابط انسانی اش گردش می کنند داوری کرد. گناه حسی منفی است از جنس عواطف و هیجان ها که به خاطر انجام دادن کاری غیرمجاز یا کوتاهی در انجام کاری ضروری بر می خیزد.
گناه از این نظر به شرم شباهت دارد که حسی همگانی و فراگیر و پیش تنیده در نظام های روان شناختی آدمیان است و در همه جا کمابیش به یک شکل تجربه می شود. شرم نیز از درک نازیبا ناپسند یا ناکافی بودن خودانگاره در چشم دیگران بر می خیزد، اما بیشتر با »شکلِ بودنِ من« در ارتباط است و کمتر با کاری که انجام شده یا نشده باشد.
گناه به شکلی پیچیده شده، زبان مدار اندیشیده و انتزاعی از شرم شبیه است که با درونی کردن معیارهای اخلاقی و پایش و سنجش دائمی خویشتن بر مبنایشان گره خورده است.
به همین خاطر گناه برخلاف شرم الگوی رفتاری مشابه و یکنواختی را ایجاد نمی کند و ممکن است به طیفی بسیار وسیع از واکنش ها منتهی شود.
فروید نخستین کسی بود که نشان داد واکنش به گناه می تواند هیچ ارتباط منطقی و معقولی با خود موضوع گناه نداشته باشد و همچون انفجاری هیجانی در عرصه ای به کلی بی ربط از روابط انسانی خود را نشان دهد. نمونه اش آن که ممکن است کسی به خاطر احساس گناهی که دارد، در ارتباط با کسی که هیچ ارتباطی به موضوع گناهش ندارد مهربانی نشان دهد یا برعکس در زمینه ای نامربوط به ابراز خشونت دست یازد.
گناه به این ترتیب امری آموختنی است و از این نظر با آزرم شباهت دارد که آن نیز مشتقی یاد گرفتنی از شرم است، با این تفاوت که در محور زمان جایگاهی پیشینی دارد و پرهیز از ارتکاب کاری ناپسند یا پذیرفتن انگاره ای ناخوشایند را نشان می دهد، در حالی که شرم نسبت به این وضعیت پسینی است و بعد از آن که کاری انجام شد و انگاره ای شکل گرفت ظاهر می شود.
گناه از این نظر که ریشه در باورها و اعتقادهای فرهنگی دارد با شرم و آزرم (که حالت هایی روان شناختی هستند) تفاوت دارد.
یعنی گناه بیشتر با زبان و متن و باورهایی آموخته شده گره خورده است. به همین خاطر موضوع گناه حالتی جهانی ندارد و در هر جامعه_ای به شکلی صورت بندی می شود، یا گاه ممکن است اصولا صورت بندی نشود. چنان که مثلا در زبان ژاپنی برابرنهاد دقیقی برای گناه نداریم و آنچه به جای آن دیده می شود صورتی اجتماعی شده و افراطی از همان شرم است.
به همین ترتیب ممکن است برخی از دلایل پیدایش حس گناه که در جامعه ای بدیهی و طبیعی می نمایند، اگر زاویه جامعه ای دیگر نگریسته شوند به کلی بی ربط و غریب جلوه کنند.
در قرون وسطی خوردن ماهی در روزهای پرهیز و روزه داری مسیحیان کاری بود که حجم عظیمی از احساس گناه را در مومنان شکم باره پدید می آورد، در حالی که در همان روزها در بقیه سرزمین ها مردم با خیالی آسوده ماهی شان را می خوردند و حس گناه نداشتند. به همین ترتیب گویا در جهان باستان (همچون کنعانی ها و آزتک ها در مقام نمونه هایی شرقی و غربی) اگر کسی فرزندش را برای قربانی کردن در راه خدایان به دست کاهنان نمی سپرد، احساس گناه می کرد در حالی که امروز نوادگان همان مردم اگر کودکی را برای کشته شدن در مراسمی مذهبی به دست کسی بسپارند حس گناه خواهند کرد.
نسبیت حاکم بر گناه و وابستگی اش به بافت فرهنگی از این رو فرصتی است گرانبها برای مقایسه حوزه های تمدنی و بررسی الگوهای پیکربندی و شکل گیری »من« در آن ها. به ویژه فرهست هایی که از گناهان کبیره در جوامع گوناگون شکل گرفته در این مورد بسیار بیانگر و رونشگر است. مشهورتر از همه، در جهان مسیحی این هفت گناه عبارتند از آزمندی، حسد خشم، تنبلی، پرخوری، شهوت جنسی و غرور که در قالب هفت دیو یا هفت جانور (به ترتیب در شمایل نگاری مسحی: وزغ، مار، شیر، حلزون خوک، بز و طاووس) بازنمونه می شده اند.
هفت گناه مسحی به هفت گناه بزرگ بودای شباهتی دارند و این شاید به مرجع مشترک وامگیری اش نزد این دو دین مربوط باشد. امروز تفسیر دالایی لاما می گوید دعای مشهور»اوم مانی پَدمَه هوم« به شش فضیلت و شش گناه مقابلشان دلالت می کند و آن گناهان عبارتند از غرور، حسد، آرزومندی، نادانی، زیاده خواهی و کینه جویی.
این شش با گناه بزرگِ دلبستگی به زندگی و کام هایش که در قالب دیوِ مارا جلوه می کند هفت گناه مهم بوداییان را برمی سازد.
مشابه همین الگو را در دین هندو هم داریم. هندوان شش گناه بزرگشان را اَریشَه دوَرگَه می_نامند و این ها عبارتند از شهوت، خشم، آز وهم، غرور و حسد.
شبیه همین الگو را در دین جَین و ادیان دیگر هندی نیز می بینیم که به احتمال زاد همه شان از دین بودایی وامگیری شده اند. هفت گناه مسیحی و بودایی نسخه هایی زاهدانه و دنیاگریز از یک دستگاه نظری کهنسان تر هستند که در ایران زمین تکامل یافته است. نخستین نشانه های مهفوم هفت گناه در دین بودایی به قرون دوم و اول پیش از میلاد مربوط می شود و این زمانی بود که مرکز تدوین و تحول دین بودایی در ایران شرقی (خراسان و افغانستان و پاکستان امروزین) قرار داشت. چنین می نماید که صور بندی خاستگاه_ها یگناه در قالبی هفت تایی و در پیوند با دیوها هم نخستین بار در دین زرتشتی تکامل یافته باشد. زرتشتیان باستان به گروهی هفت تایی از نیروهای مقدس باور داشتند که از اهورامزدا و شش امشاسپند تشکیل می یافت.
این گروه هفت تایی مقدس هماورد هفت نیروی پلید بودند که از اهریمن و شش دیو نیرومند تشکیل می شد که هر یک گناهی را در انسان بر می انگیختند و روی هم رفته »کَماله دیوان« نامیده می شدند.
به این ترتیب هفت گناه بزرگ نزد زرتشتیان راست کیش عبارت بودند از بدخواهی و بداندیشی، سستی و ناتوانی، شهوت غیرطبیعی خشم، تشنگی و گرسنگی که به ترتیب در قالب دیوهای اَکومَن، ساوول، جَهی یا وَرَن، ایندرَه یا اَئِشم، تریز و زریز تجسد می یابند و هماورد و دشمن این فرشتگان محسوب می شوند: بهمن اردیبهشت، اسفند، شهریور، امرداد و خرداد.
هر چند الگوهای متنوعی از رویارویی و هماوردی در این میان روایت شده است. این شش گناه با گناه بزرگ ویرانگری و خدشه دار کردن قانون حاکم بر طبیعت (آشا) همراه بود که نماینده اش اهریمن بود و گناه وابسته به آن را اشموغی می نامیدند که یعنی درهم شکستنِ اشا.
این شکل باستانی گناهان بزرگ که در قالب دیوشناسی زرتشتی تثبیت شده است، بعدتر تا دوران ساسانی بارها بازبینی و ویرایش شده و فهرست های متفاوتی از گناهان بزرگ را به دست داده که با جمع بسته همه شان معلوم می شود بدخواهی، دروغگویی، آزمندی، خشم، حسد بیدادگری و آزار جانوران و گیاهان یا آلودن طبیعت در میانشان برجستگی بیشتری داشته اند.
با مقایسه این سیاهه ها از گناهان روشن می_شود که قالب یهودی که نزدیکی بیشتری به بافت زرتشتی دارد، طی پنج، شش قرنی که گذشته تا به گناهان هفتگانه مسیحی تبدیل شود ماهیتی زاهدانه و دنیاگریز پیدا کرده و با بخشی از اخلاق رواقیان یونانی درآمیخته است.
هفت گناه مسیحی و بودایی از این نظر به هم شباهت دارند که اموری طبیعی و روزمره را نادرست می دانند و در کل از اخلاقی لذت ستیز و ریاضت مدار ناشی می شوند.
در مسیحیت پرخوری و میل جنسی ناپسند دانسته شده و این کمابیش واژگونه اخلاق زرتشتی است که میل جنسی طبیعی را می ستاید و مجاز می دارد و گرسنگی و تشنگی را گناه می_شمارد. به همین ترتیب در آیین بودایی هم سیر شدن (هم از نظر خوراک و هم از نظر جنسی) امری موهوم و فریبنده دانسته شده و میل به ارضای این میل های طبیعی نوعی گناه پنداشته شده که در زبان دالای لاما به شکل آررومندی و زیاده خواهی آن را باز می یابیم. جالب است که شکل ایرانی گناهان بزرگ انحراف از زندگی عادی و طبیعی را نشان می دهد و بر محور ستودن و به رسمیت شمردن شادمانی و لذت قرار گرفته است. به همین خاطر است که اسفند (سپندارمذ) که فرشته ای از گروه امشسپندان است، ارتباط صمیمانه زن و مرد را نیز نمایندگی می کند و در مقابل می بینیم که گرسنگی و تشنگی (احتمالا برای رویارویی با اخلاق ریاضت جویانه مسیحی و مانوی) نوعی گناه قلمداد شده اند.
در ادیان ایرانی به ویژه آزار دیگری (بدخواهی، خشم، دروغگویی) و آسب رساندن به طبیعت است که نکوهش شده و گناهی بزرگ قلمداد شده است.
جالب آن است که هم در دین بودایی و هم مسیحی غرور گناهی بزرگ قلمداد شده است، در حالی که »بزرگ منشی« و مقدس و نیرومند شمردن خویشتن در زمینه ایرانی امری پذیرفته شده و نیک است و تنها زمانی که (مانند نمونه جمشید شاه) به دروغگویی بینجامد گناه محسوب می شود.
همین الگو را در روایت های مربوط به گناه آغازین هم می بینیم. این روایت ها ارتکاب کرداری گناهکارانه را در ازل مبنای دگرگونی تاریخ هستی می دانند. در روایت های مسیحی و عبرانی این گناه آ؛ازین»خوردن از میوه درخت خِرَد« است که در بهشت روییده بود و خداوند ممنوعش کرده بود؛ در حای که در منابع ایرانی برخورداری از خرد و بهره مندی از »میوه شناسایی نیک و بد« شالوده اخلاق محسوب می_شود و زرتشت به خاطر بهره مندی از آن مقدس شمرده می شود.
جال آن که در منابع کهن ایرانی مفهوم گناه نخستین را داریم، اما محتوای آن یکسره با آنچه در متون سامی می بینیم متفاوت است. در منابع ایرانی دروغ گفتن، خوردن گوشت انسان (یعنی آدمکشی) و کشتن جانور سودمند یعنی گاو است که گناه آغازین است و به هبوط و تباهی هستی می انجامد.
جمشید با دروغ گفتن و ادعای خدایی کردن، مشی و مشیانه با کشتن و خوردن فرزندانشان و اهریمن با کشتن کیومرث و گاو یکتاداد چنین گناهی را مرتکب شدند.
گناه حسی نیرومند و تعیین کننده در فتارهای انسانی است که پذیرش قوانین و مناسک اجتماعی، درونی کردنشان و تخطی نکردن از آن_ها را ایجاب می کند.
به هیمن خاطر هم در هر بستر تمدنی، بسته به شالوده فرهنگی و ساختارهای اجتماعی پیرامونش، به شکلی تکامل یافته است. گناه از این رو به سرنخی می ماند که امکان مقایسه خلق و خوهای مردمان وابسته به تمدن های گوناگون را به دست می دهد و بافت تفکیک نیک از بد را در نظام های معنایی شان روشن می سازد.